Hành vi đặc trưng của người ADHD: Hiểu đúng để không gắn nhãn sai

Trong cuộc sống hằng ngày, nhiều người có hành vi dễ xao nhãng, nói chen, hay quên việc thường bị gắn nhãn là “thiếu tập trung”, “lười biếng” hay “bốc đồng”. Tuy nhiên, những biểu hiện đó đôi khi không phản ánh tính cách, mà là dấu hiệu của rối loạn tăng động giảm chú ý (ADHD) – một rối loạn phát triển thần kinh ảnh hưởng đến khả năng kiểm soát hành vi và cảm xúc. Việc hiểu đúng hành vi ADHD giúp cha mẹ, giáo viên và người thân tránh định kiến sai lệch, đồng thời tạo điều kiện để người mắc được hỗ trợ và trị liệu hiệu quả hơn. Bài viết dưới đây sẽ giúp bạn nhận biết hành vi ADHD trong thực tế và hiểu cách đồng hành cùng người có ADHD mà không phán xét.

ADHD là gì và vì sao dễ bị hiểu sai?

ADHD (Attention Deficit Hyperactivity Disorder) hay rối loạn tăng động giảm chú ý là một rối loạn phát triển thần kinh đặc trưng bởi khó duy trì sự chú ý, hoạt động quá mức và hành vi bốc đồng. Theo Hiệp hội Tâm thần Hoa Kỳ (APA, DSM-5), ADHD ảnh hưởng đến cả trẻ em và người trưởng thành, với tỷ lệ khoảng 5–7% ở trẻ em và 2–3% ở người lớn trên toàn thế giới (WHO, 2023).

Tuy nhiên, trong đời sống hằng ngày, ADHD thường bị hiểu nhầm là vấn đề về tính cách. Trẻ

ADHD bị xem là “nghịch ngợm, thiếu kỷ luật”, người lớn ADHD bị cho là “lười, kém tập trung” hay “không biết sắp xếp công việc”. Những định kiến này khiến nhiều người không được chẩn đoán và trị liệu đúng thời điểm, dẫn đến căng thẳng, tự ti hoặc suy giảm hiệu suất học tập và công việc.

Nguyên nhân của sự hiểu sai đến từ việc các hành vi ADHD thường giống với hành vi thông thường nhưng lặp lại với tần suất cao và mức độ vượt kiểm soát, đồng thời xuất hiện trong nhiều môi trường khác nhau (như ở nhà, trường học và nơi làm việc). Do đó, để hiểu đúng về ADHD, cần nhìn nhận đây là một rối loạn thần kinh có cơ chế sinh học rõ ràng, chứ không đơn thuần là “thiếu cố gắng”.

Bạn có thể đọc thêm về “ADHD ảnh hưởng đến tập trung như thế nào?” tại đây. 

Hành vi đặc trưng của người ADHD

Hành vi của người ADHD thường mang những đặc điểm riêng biệt về sự chú ý, cảm xúc và kiểm soát hành vi, không chỉ là “tính cách khác biệt” mà phản ánh sự khác biệt trong hoạt động của hệ thần kinh trung ương. Việc hiểu đúng các hành vi này giúp phụ huynh, thầy cô và người xung quanh nhận diện sớm để hỗ trợ thay vì phán xét.

1. Khó duy trì sự chú ý và dễ bị xao nhãng

Đây là biểu hiện phổ biến nhất ở người ADHD. Họ có thể bắt đầu một nhiệm vụ với sự tập trung cao nhưng nhanh chóng mất hứng thú sau vài phút, đặc biệt khi nhiệm vụ đó thiếu yếu tố kích thích hoặc lặp đi lặp lại. Nguyên nhân đến từ việc não bộ ADHD xử lý dopamine khác người bình thường, khiến họ khó duy trì sự chú ý trong thời gian dài.

Ví dụ thực tế: Trẻ ADHD có thể quên nộp bài tập dù đã làm xong, còn người lớn ADHD dễ bỏ dở công việc giữa chừng hoặc quên cuộc hẹn quan trọng.

2. Hành vi hiếu động và bốc đồng

Người ADHD thường thể hiện mức năng lượng cao và khó kiểm soát xung động. Họ có thể nói nhanh, ngắt lời người khác, hoặc hành động vội vàng mà không suy nghĩ hậu quả. Ở trẻ nhỏ, điều này thường biểu hiện qua việc liên tục cử động, rời khỏi chỗ ngồi, hay leo trèo quá mức. Ở người lớn, sự hiếu động chuyển thành cảm giác bồn chồn trong tâm trí – khó ngồi yên, khó thư giãn hoặc dễ mất kiên nhẫn trong cuộc trò chuyện.

Theo nghiên cứu của National Library of Medicine (2022), vùng vỏ não trước trán – khu vực kiểm soát hành vi và ức chế xung động, hoạt động kém hiệu quả hơn ở người ADHD.

3. Thay đổi cảm xúc nhanh và phản ứng mạnh

Người ADHD không chỉ khó kiểm soát hành vi mà còn dễ bị cuốn theo cảm xúc tức thời. Họ có thể vui vẻ, hứng thú đột ngột, rồi chuyển sang bực bội hoặc thất vọng chỉ trong vài phút. Hiện tượng này được gọi là emotional dysregulation, tức là rối loạn điều tiết cảm xúc – một đặc điểm lâm sàng phổ biến của ADHD.

Trong môi trường học tập hoặc làm việc, đặc điểm này có thể khiến họ dễ hiểu lầm là “tính khí thất thường”, trong khi thực tế là hệ thần kinh phản ứng quá nhạy với kích thích.

4. Hành vi tìm kích thích và sáng tạo không theo khuôn mẫu

Nhiều người ADHD có xu hướng tìm kiếm trải nghiệm mới hoặc thử thách để kích hoạt sự tập trung. Họ thường sáng tạo, nhiều ý tưởng, nhưng cũng dễ mất hứng khi không còn cảm giác hứng thú ban đầu. Đó là lý do vì sao ADHD không chỉ mang tính tiêu cực – nhiều cá nhân có ADHD thành công trong các lĩnh vực cần sự linh hoạt như nghệ thuật, công nghệ hay truyền thông.

Tuy nhiên, nếu không biết quản lý năng lượng sáng tạo, họ có thể rơi vào chu kỳ “bắt đầu mạnh – bỏ dở giữa chừng”, gây cảm giác thất vọng cho bản thân và người khác.

5. Khó tổ chức và quản lý thời gian

Người ADHD thường gặp trở ngại khi cần sắp xếp công việc, lên kế hoạch hoặc tuân thủ thời hạn. Họ dễ đánh giá sai thời gian cần thiết cho một nhiệm vụ, dẫn đến trì hoãn, làm việc sát deadline hoặc quên việc quan trọng. Đây là hệ quả của việc vỏ não điều hành hoạt động chưa tối ưu, khiến khả năng lập kế hoạch và dự đoán hậu quả bị hạn chế.

Các chiến lược hỗ trợ hiệu quả bao gồm: sử dụng nhắc nhở bằng hình ảnh hoặc ứng dụng quản lý thời gian, thiết lập thói quen cố định trong ngày, và áp dụng trị liệu hành vi nhận thức (CBT) để cải thiện khả năng tự quản lý.

Những hiểu lầm phổ biến về hành vi ADHD

Mặc dù ADHD đã được nghiên cứu và công nhận rộng rãi bởi các tổ chức y khoa như WHO và APA, trong thực tế, nhiều người vẫn hiểu sai bản chất của rối loạn này. Việc gắn nhãn sai không chỉ gây tổn thương tâm lý mà còn khiến người ADHD khó tiếp cận được sự hỗ trợ đúng đắn. Dưới đây là một số hiểu lầm thường gặp:

1. “Người ADHD lười biếng hoặc thiếu động lực”

Thực tế, người ADHD không thiếu động lực, mà là khó điều tiết sự tập trung vào những việc ít kích thích. Khi gặp nhiệm vụ hấp dẫn, họ có thể làm việc rất hiệu quả; nhưng với công việc buồn tẻ, não bộ thiếu dopamine khiến họ nhanh chóng mất tập trung.

Một nghiên cứu của American Psychological Association (APA, 2021) chỉ ra rằng cơ chế khen thưởng trong não người ADHD hoạt động khác thường, khiến họ dễ rơi vào trạng thái trì hoãn – điều này không liên quan đến ý chí hay đạo đức.

2. “ADHD chỉ xảy ra ở trẻ em”

Đây là hiểu lầm phổ biến nhất. Dù ADHD thường được phát hiện từ nhỏ, khoảng 60% trẻ ADHD vẫn có triệu chứng khi trưởng thành (National Institute of Mental Health, 2020). Ở người lớn, biểu hiện thường tinh tế hơn: khó tổ chức công việc, dễ quên, bồn chồn trong tâm trí hoặc cảm thấy “không bao giờ đủ thời gian”.

Do đó, ADHD không biến mất theo tuổi tác, mà thay đổi hình thức biểu hiện theo giai đoạn phát triển.

3. “Người ADHD không thể thành công trong cuộc sống”

Nhiều người ADHD có khả năng sáng tạo, tư duy nhanh và linh hoạt hơn người bình thường. Các nghiên cứu cho thấy họ thường năng động, giàu ý tưởng và giỏi ứng biến trong tình huống mới nếu được hỗ trợ đúng cách.

Có không ít doanh nhân, nghệ sĩ và nhà sáng chế nổi tiếng từng chia sẻ kinh nghiệm sống cùng ADHD. Điểm mấu chốt là hiểu rõ bản thân và xây dựng môi trường làm việc phù hợp, chứ không phải loại bỏ hoàn toàn những đặc điểm ADHD.

4. “ADHD là do nuôi dạy sai cách”

ADHD là rối loạn có nền tảng sinh học thần kinh, không phải kết quả của “cha mẹ quá nuông chiều” hay “thiếu dạy dỗ”. Các yếu tố môi trường (căng thẳng, thiếu ngủ, chế độ dinh dưỡng…) có thể ảnh hưởng đến mức độ triệu chứng, nhưng không phải nguyên nhân gây bệnh.

Việc đổ lỗi cho cha mẹ hoặc người bệnh chỉ làm tăng áp lực và cản trở việc tìm kiếm hỗ trợ chuyên môn.

5. “Ai cũng có lúc mất tập trung, nên ADHD chỉ là phóng đại”

Mọi người đều có lúc mất tập trung, nhưng ADHD khác ở mức độ và tần suất: các biểu hiện xảy ra thường xuyên, kéo dài ít nhất 6 tháng và ảnh hưởng nghiêm trọng đến học tập, công việc hoặc quan hệ xã hội. Vì vậy, ADHD không phải là tính khí tạm thời mà là một rối loạn mạn tính cần được đánh giá và can thiệp đúng hướng.

Những hiểu lầm này cho thấy nhận thức xã hội về ADHD vẫn còn hạn chế. Thay vì phán xét, việc hiểu đúng hành vi ADHD giúp người thân, giáo viên và đồng nghiệp tạo môi trường hỗ trợ, khích lệ và không kỳ thị – nền tảng quan trọng cho quá trình trị liệu thành công.

Cách nhận biết hành vi ADHD trong đời sống hằng ngày

Nhận biết hành vi ADHD trong thực tế không hề đơn giản, bởi nhiều biểu hiện của rối loạn này có thể bị nhầm với tính cách hoặc thói quen cá nhân. Tuy nhiên, điểm khác biệt nằm ở tần suất, mức độ ảnh hưởng và phạm vi xuất hiện. Nếu hành vi lặp lại thường xuyên, kéo dài trên 6 tháng và xuất hiện trong nhiều môi trường (như ở nhà, trường học, nơi làm việc), đó có thể là dấu hiệu ADHD.

1. Dễ mất tập trung và quên nhiệm vụ quan trọng

Người ADHD thường gặp khó khăn trong việc duy trì sự chú ý, đặc biệt là khi công việc kéo dài hoặc ít hấp dẫn. Họ có thể quên lịch hẹn, bỏ dở giữa chừng hoặc không hoàn thành công việc dù đã cố gắng.

Ví dụ: Trẻ ADHD có thể quên nộp bài tập dù đã làm xong, trong khi người lớn ADHD có thể bỏ qua email hoặc quên các chi tiết nhỏ trong công việc.

Phụ huynh có thể tham khảo thêm bài viết: “Trẻ em mắc ADHD: Cách nhận biết, phụ huynh cần làm gì và tìm kiếm sự hỗ trợ kịp thời” để nắm được một số thông tin hỗ trợ con mình nếu con có ADHD.

2. Thường xuyên nhảy chủ đề khi trò chuyện hoặc làm việc

Trong cuộc trò chuyện, người ADHD có thể chuyển chủ đề đột ngột, nói chen hoặc khó duy trì luồng suy nghĩ liên tục. Họ thường bị “dòng ý tưởng” cuốn đi, khiến người khác hiểu lầm là thiếu tập trung hoặc không lắng nghe. Thực tế, đây là kết quả của hoạt động nhận thức quá nhanh – não họ liên tục xử lý thông tin mới và liên tưởng theo hướng sáng tạo, nhưng khó sắp xếp trật tự ưu tiên.

3. Cảm giác bồn chồn hoặc cần làm gì đó liên tục

Nhiều người ADHD mô tả rằng họ cảm thấy “tâm trí không bao giờ yên”. Dù cơ thể ngồi yên, họ vẫn có nhu cầu di chuyển, nói chuyện hoặc thay đổi hoạt động. Ở trẻ, biểu hiện này rõ ràng hơn qua việc đung đưa chân, xoay người, hoặc đứng dậy giữa giờ học. Ở người trưởng thành, cảm giác bồn chồn thể hiện bằng việc liên tục kiểm tra điện thoại, thay đổi công việc, hoặc không duy trì thói quen ổn định.

4. Khó tổ chức và quản lý thời gian

Người ADHD thường đánh giá sai thời gian cần thiết cho một nhiệm vụ, dẫn đến làm việc cận deadline, trì hoãn hoặc đến trễ thường xuyên. Họ dễ bị “cuốn vào hiện tại” và quên mất kế hoạch dài hạn. Việc sử dụng công cụ hỗ trợ như to-do list, đồng hồ đếm ngược, hoặc lịch nhắc việc có thể giúp giảm bớt khó khăn này, đặc biệt khi được hướng dẫn bởi chuyên gia trị liệu hành vi – nhận thức.

5. Phản ứng cảm xúc mạnh hơn bình thường

ADHD không chỉ ảnh hưởng đến hành vi mà còn tác động đến khả năng điều tiết cảm xúc. Người ADHD dễ cảm thấy quá tải, dễ cáu gắt, hoặc rơi vào cảm giác “bùng nổ cảm xúc” trước những tình huống nhỏ. Điều này không phải do yếu đuối hay nhạy cảm quá mức, mà do não bộ xử lý cảm xúc quá nhanh và mạnh, dẫn đến phản ứng tức thời trước khi lý trí kịp can thiệp.

6. Dễ nhầm với tính cách hướng ngoại hoặc sáng tạo mạnh

Một số người ADHD được đánh giá là sáng tạo, giàu năng lượng, nói nhanh và nhiều ý tưởng – điều này khiến người khác tưởng là “hướng ngoại” hoặc “nhiệt huyết quá mức”. Tuy nhiên, sự khác biệt nằm ở việc họ khó duy trì một hướng tập trung lâu dài, dẫn đến cảm giác mệt mỏi hoặc mất kiểm soát. 

Nếu những biểu hiện này lặp lại và ảnh hưởng đến học tập, công việc hoặc quan hệ xã hội, đó là tín hiệu cần được đánh giá tâm lý chuyên sâu.

Để tránh gắn nhãn sai, cần phân biệt ADHD với các yếu tố tạm thời như thiếu ngủ, căng thẳng hoặc áp lực công việc. ADHD là rối loạn mạn tính, nên việc đánh giá chính xác chỉ có thể thực hiện bởi chuyên gia tâm lý lâm sàng hoặc bác sĩ tâm thần qua phỏng vấn, quan sát và thang đo chuẩn quốc tế.

Đọc thêm: Triệu chứng ADHD ở trẻ em và người lớn: Hướng dẫn nhận biết sớm

Hỗ trợ và trị liệu ADHD tại Trị liệu tâm lý Hồng Thu

Tại Văn phòng Tư vấn và Trị liệu Tâm lý Hồng Thu, chúng tôi hỗ trợ trẻ em, thanh thiếu niên và người trưởng thành đang gặp khó khăn với các hành vi đặc trưng của ADHD, bao gồm mất tập trung, bốc đồng, cảm xúc thay đổi nhanh hoặc khó quản lý thời gian. Mục tiêu của trị liệu không chỉ là giảm triệu chứng, mà còn giúp người tham vấn hiểu rõ bản thân, phát triển khả năng tự kiểm soát và xây dựng thói quen sống cân bằng.

Tùy theo từng trường hợp, chuyên gia của Trị liệu tâm lý Hồng Thu sẽ xây dựng kế hoạch can thiệp cá nhân hóa gồm:

• Đánh giá tâm lý chuyên sâu: sử dụng thang đo chuẩn quốc tế (như Conners, DSM-5 checklist) để xác định đặc điểm hành vi và mức độ ảnh hưởng.

• Trị liệu hành vi – nhận thức (CBT): giúp người ADHD nhận biết mô thức hành vi của mình, học cách điều tiết cảm xúc, kiểm soát xung động và cải thiện khả năng tập trung.

• Huấn luyện kỹ năng tổ chức và quản lý thời gian: thông qua các bài tập thực hành, công cụ trực quan và hướng dẫn cụ thể để tạo thói quen bền vững.

• Tham vấn phụ huynh và người thân: giúp gia đình hiểu đúng về ADHD, giảm kỳ thị và hỗ trợ người được trị liệu hiệu quả hơn.

Đặt lịch tham vấn

Ngoài các buổi trị liệu trực tiếp tại Hà Nội, Hồng Thu còn cung cấp dịch vụ tham vấn và trị liệu online toàn quốc, giúp người ở xa vẫn có thể tiếp cận chuyên gia giàu kinh nghiệm trong lĩnh vực tâm lý lâm sàng và can thiệp hành vi.

Đội ngũ tại Trị liệu tâm lý Hồng Thu gồm bác sĩ tâm thần, nhà trị liệu tâm lý, chuyên viên tâm lý học phát triển – tất cả đều được đào tạo bài bản và cam kết đồng hành tận tâm trên hành trình cải thiện chất lượng sống của người có ADHD.

Tìm hiểu thêm về dịch vụ trị liệu ADHD tại đây.

Kết luận

Việc nhận biết và hiểu đúng hành vi ADHD giúp chúng ta nhìn người mắc rối loạn này bằng sự thấu hiểu thay vì phán xét. Mỗi hành vi như xao nhãng, bốc đồng hay khó kiểm soát cảm xúc đều có nguyên nhân từ sự khác biệt trong hoạt động não bộ, chứ không phản ánh tính cách hay năng lực của một người. Khi được đánh giá và hỗ trợ đúng hướng, người ADHD có thể học cách quản lý cảm xúc, tăng khả năng tập trung và phát huy thế mạnh sáng tạo của bản thân.

Nếu bạn hoặc người thân đang gặp khó khăn trong việc tập trung, duy trì công việc hoặc kiểm soát cảm xúc, đừng ngần ngại tìm đến chuyên gia tâm lý để được đánh giá chuyên sâu. Tại Trị liệu tâm lý Hồng Thu, chúng tôi luôn sẵn sàng đồng hành trong quá trình khám phá, trị liệu và phát triển cá nhân – giúp bạn hiểu rõ bản thân và sống trọn vẹn hơn.

Câu hỏi thường gặp (FAQ)

1. ADHD có thể được kiểm soát hoàn toàn bằng trị liệu tâm lý không?

Có thể, với các trường hợp nhẹ đến trung bình. Trị liệu hành vi – nhận thức (CBT) giúp người ADHD học cách kiểm soát xung động, tăng khả năng tập trung và tự điều chỉnh hành vi.

2. Hành vi ADHD ở người lớn khác gì so với trẻ em?

Ở người lớn, ADHD thường biểu hiện qua sự mất tổ chức, quên việc, trì hoãn và bồn chồn tâm trí, thay vì hiếu động rõ rệt như ở trẻ em.

3. Làm sao phân biệt ADHD với tính cách hướng ngoại hoặc sáng tạo mạnh?

Người hướng ngoại hay sáng tạo vẫn có khả năng duy trì tập trung và hoàn thành nhiệm vụ, trong khi ADHD ảnh hưởng đến hiệu suất, thời gian và cảm xúc trong nhiều môi trường khác nhau.

4. Người ADHD có thể kiểm soát cảm xúc tốt hơn nhờ trị liệu không?

Có. Các kỹ thuật trị liệu giúp người ADHD nhận diện cảm xúc sớm hơn, điều tiết phản ứng và phát triển kỹ năng giao tiếp cảm xúc hiệu quả hơn.

5. Khi nào nên đi đánh giá tâm lý nếu nghi ngờ bản thân có ADHD?

Khi các hành vi như mất tập trung, quên việc, xung động hoặc cảm xúc thất thường lặp lại thường xuyên, kéo dài hơn 6 tháng và ảnh hưởng đến học tập, công việc hoặc quan hệ cá nhân.