Các thể ADHD: Cách phân biệt và nhận biết trong thực tế
- BS Hồng Thu
- Nov 3
- 10 min read
Rối loạn tăng động giảm chú ý (ADHD) là một trong những rối loạn phát triển thần kinh phổ biến, ảnh hưởng đến khả năng tập trung, kiểm soát hành vi và duy trì sự chú ý của cả trẻ em lẫn người trưởng thành. Tuy nhiên, không phải ai mắc ADHD cũng biểu hiện giống nhau. Trong thực tế lâm sàng, ADHD được chia thành ba thể chính: thể không tập trung, thể hiếu động – xung động và thể kết hợp, mỗi thể có đặc trưng và hướng can thiệp khác nhau. Việc phân biệt đúng thể ADHD đóng vai trò quan trọng trong quá trình đánh giá, xây dựng kế hoạch trị liệu và hỗ trợ cá nhân hóa cho từng người. Bài viết này sẽ giúp bạn hiểu rõ đặc điểm của từng thể, cách nhận biết trong đời sống hằng ngày và gợi ý nơi thăm khám uy tín tại Hà Nội.
ADHD là gì?
ADHD (Attention Deficit Hyperactivity Disorder) – hay rối loạn tăng động giảm chú ý, là một rối loạn phát triển thần kinh có đặc trưng bởi khó duy trì sự chú ý, hành vi bốc đồng và/hoặc hoạt động quá mức không phù hợp với lứa tuổi. Theo Hiệp hội Tâm thần Hoa Kỳ (APA) trong Cẩm nang Chẩn đoán và Thống kê các Rối loạn Tâm thần, phiên bản thứ 5 (DSM-5), ADHD được xác định khi các triệu chứng kéo dài ít nhất 6 tháng và gây ảnh hưởng đáng kể đến học tập, công việc hoặc quan hệ xã hội.
Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), tỷ lệ ADHD ở trẻ em trên toàn cầu dao động khoảng 5–7%, trong khi ở người trưởng thành là khoảng 2.5%. Dù biểu hiện thay đổi theo độ tuổi, ADHD không “tự hết” mà có thể tiếp tục ảnh hưởng đến đời sống sau này nếu không được can thiệp đúng hướng.
Việc chẩn đoán ADHD đòi hỏi quy trình đánh giá đa chiều, bao gồm phỏng vấn lâm sàng, quan sát hành vi và sử dụng các thang đo tiêu chuẩn (như Conners, Vanderbilt hoặc DSM-5 checklist). Tại các cơ sở chuyên môn, nhà trị liệu sẽ kết hợp thông tin từ nhiều nguồn (cha mẹ, giáo viên, đồng nghiệp) để đưa ra nhận định chính xác nhất về mức độ và thể bệnh.
ADHD ảnh hưởng như thế nào đến học tập và công việc?
ADHD không chỉ khiến người mắc gặp khó khăn trong việc duy trì sự tập trung mà còn ảnh hưởng đến khả năng tổ chức, ghi nhớ và kiểm soát cảm xúc. Ở trẻ nhỏ, điều này thể hiện qua việc dễ quên bài tập, mất kiên nhẫn khi học, hay rời chỗ trong lớp. Ở người trưởng thành, ADHD có thể dẫn đến hiệu suất làm việc kém ổn định, khó hoàn thành dự án đúng hạn, hoặc cảm giác mệt mỏi vì phải “gồng mình” để tập trung.
Bên cạnh ảnh hưởng học tập - nghề nghiệp, ADHD còn có thể gây căng thẳng trong các mối quan hệ cá nhân, do người bệnh dễ phản ứng bốc đồng hoặc khó kiểm soát lời nói. Nhận biết sớm các dấu hiệu này là bước đầu tiên để can thiệp hiệu quả thông qua trị liệu hành vi, giáo dục kỹ năng và hỗ trợ tâm lý.
Phân loại ADHD theo DSM-5
Theo DSM-5 (Hiệp hội Tâm thần Hoa Kỳ, 2013), ADHD được chia thành ba thể chính dựa trên nhóm triệu chứng nổi trội: thể không tập trung, thể hiếu động – xung động, và thể kết hợp. Mỗi thể có biểu hiện, mức độ ảnh hưởng và hướng can thiệp riêng, đòi hỏi đánh giá lâm sàng cẩn trọng để đưa ra kế hoạch trị liệu phù hợp.
1. ADHD thể không tập trung (Predominantly Inattentive Presentation)
Đây là thể thường gặp nhất ở trẻ em gái và người trưởng thành, với đặc trưng là khó duy trì sự chú ý trong các hoạt động học tập hoặc công việc. Người mắc thể này thường dễ xao nhãng, quên nhiệm vụ, hoặc bỏ qua chi tiết quan trọng dù không có dấu hiệu hiếu động rõ rệt.
Biểu hiện thường gặp:
Dễ mất tập trung khi làm việc lâu.
Hay quên hẹn, mất đồ cá nhân hoặc bỏ dở nhiệm vụ.
Thường bị nhận xét là “thiếu chú ý” hoặc “mơ màng”.
Khó tổ chức công việc, dễ bị quá tải khi phải làm nhiều việc cùng lúc.
Ví dụ trong thực tế:
Trẻ hay quên nộp bài tập dù đã làm xong.
Người đi làm dễ bỏ sót email quan trọng hoặc quên lịch họp.
Đánh giá lâm sàng:
Các chuyên gia thường sử dụng thang đo Conners 3 hoặc DSM-5 checklist để xác định số lượng tiêu chí không tập trung đạt ngưỡng chẩn đoán (tối thiểu 6/9 triệu chứng kéo dài trên 6 tháng).
2. ADHD thể hiếu động – xung động (Predominantly Hyperactive-Impulsive Presentation)
Thể này phổ biến hơn ở trẻ nam, đặc trưng bởi mức năng lượng cao, hành vi bốc đồng và khó kiểm soát chuyển động cơ thể. Người mắc thể hiếu động thường không thể ngồi yên lâu, nói nhiều, ngắt lời người khác, hoặc hành động mà không suy nghĩ trước.
Biểu hiện thường gặp:
Luôn trong trạng thái cử động (đung đưa, gõ tay, xoay người).
Khó kiên nhẫn chờ đợi lượt của mình.
Hay chen ngang khi người khác đang nói.
Hành động nhanh, dễ mắc lỗi do thiếu suy nghĩ.
Ví dụ trong thực tế:
Trẻ liên tục rời khỏi ghế trong giờ học.
Người trưởng thành dễ phản ứng bốc đồng trong cuộc họp hoặc khi lái xe.
Đánh giá lâm sàng:
Các chuyên gia thường quan sát mức độ hoạt động quá mức và khả năng tự kiểm soát, đồng thời loại trừ các nguyên nhân khác như rối loạn lo âu hoặc trầm cảm gây mất kiên nhẫn.
3. ADHD thể kết hợp (Combined Presentation)
Đây là thể phổ biến nhất trong thực tế lâm sàng, khi người bệnh đáp ứng tiêu chí của cả hai nhóm triệu chứng: không tập trung và hiếu động – xung động.
Biểu hiện thường gặp:
Vừa dễ mất tập trung, vừa khó kiểm soát hành vi.
Hiệu suất học tập hoặc làm việc thất thường.
Dễ bị hiểu lầm là “cứng đầu” hoặc “thiếu kỷ luật”.
Ví dụ trong thực tế:
Trẻ không chỉ quên bài tập mà còn thường xuyên rời chỗ, làm phiền bạn học.
Người lớn vừa gặp khó trong việc tổ chức công việc, vừa dễ phản ứng cảm xúc mạnh.
Đánh giá lâm sàng:
Cần hội đủ ít nhất 6 triệu chứng của cả hai nhóm (không tập trung và hiếu động) kéo dài hơn 6 tháng. Thể kết hợp thường đòi hỏi kế hoạch trị liệu đa hướng, bao gồm can thiệp hành vi, huấn luyện kỹ năng điều tiết cảm xúc và hỗ trợ gia đình.
Cách nhận biết và phân biệt trong thực tế lâm sàng
Trong thực tế lâm sàng, việc phân biệt các thể ADHD không chỉ dựa trên quan sát hành vi mà còn cần đánh giá đa nguồn và đa phương pháp. Điều này giúp đảm bảo chẩn đoán chính xác, tránh nhầm lẫn với các rối loạn khác như lo âu, trầm cảm hay rối loạn hành vi chống đối.
1. Quy trình đánh giá lâm sàng ADHD
Một quy trình đánh giá tiêu chuẩn thường bao gồm:
Phỏng vấn lâm sàng chi tiết: khai thác thông tin từ người mắc và người thân (phụ huynh, giáo viên, bạn đời) để hiểu rõ bối cảnh, tần suất và mức độ ảnh hưởng của triệu chứng.
Sử dụng thang đo chuẩn quốc tế: như Conners 3, Vanderbilt, hoặc Bảng tiêu chí DSM-5 để xác định nhóm triệu chứng nổi bật.
Quan sát hành vi thực tế: trong môi trường học tập, công sở hoặc buổi trị liệu để đánh giá sự kiên định, khả năng kiểm soát vận động và phản ứng cảm xúc.
Loại trừ các nguyên nhân khác: ví dụ, các biểu hiện mất tập trung có thể đến từ rối loạn lo âu hoặc thiếu ngủ, không nhất thiết là ADHD.
2. Cách phân biệt 3 thể ADHD qua biểu hiện thực tế
Dưới đây là bảng tóm tắt các đặc trưng điển hình giúp phụ huynh và người đi trị liệu dễ nhận biết:
Tiêu chí | Thể không tập trung | Thể hiếu động – xung động | Thể kết hợp |
|---|---|---|---|
Triệu chứng nổi bật | Khó duy trì sự chú ý, hay quên, mất tổ chức | Cử động nhiều, nói nhiều, hành động bốc đồng | Cả hai nhóm triệu chứng xuất hiện song song |
Môi trường dễ nhận thấy | Trong học tập hoặc công việc yêu cầu tập trung cao | Trong các tình huống xã hội hoặc lớp học | Cả học tập và sinh hoạt hàng ngày |
Tần suất gặp | Khoảng 30–40% ca ADHD | Khoảng 15–20% | Khoảng 40–50% |
Đặc điểm cảm xúc kèm theo | Thường nhạy cảm, dễ lo lắng | Dễ nóng nảy, phản ứng nhanh | Cảm xúc thay đổi thất thường |
Khó khăn thường gặp | Hoàn thành nhiệm vụ dài hạn, ghi nhớ | Tuân thủ quy tắc, giữ bình tĩnh | Tổ chức thời gian, kiểm soát cảm xúc |
Nguồn: American Psychiatric Association, DSM-5 (2013); National Library of Medicine (2020)
3. Những dấu hiệu dễ bị bỏ qua trong thực tế
Trẻ ADHD thể không tập trung thường ít gây rối nên dễ bị nhầm là “trầm tính” hoặc “lười học”.
Ở người trưởng thành, biểu hiện ADHD thường ẩn sau căng thẳng, kiệt sức hoặc lo âu kéo dài, khiến nhiều người chỉ phát hiện bệnh khi gặp khó khăn trong công việc.
ADHD thể kết hợp có thể thay đổi theo thời gian, nghĩa là triệu chứng hiếu động giảm dần khi trưởng thành, nhưng tình trạng mất tập trung vẫn kéo dài.
Nhận biết sớm và phân loại chính xác giúp chuyên gia trị liệu xây dựng kế hoạch can thiệp cá nhân hóa, phù hợp với đặc điểm nhận thức và hành vi của từng người.
Khi nào cần tìm đến chuyên gia tâm lý hoặc bác sĩ tâm thần?
Không phải mọi biểu hiện mất tập trung hay hiếu động đều là ADHD. Tuy nhiên, khi các triệu chứng kéo dài trên 6 tháng, xuất hiện ở nhiều môi trường khác nhau (như ở nhà, trường học, nơi làm việc) và ảnh hưởng rõ rệt đến hiệu suất học tập, công việc hoặc mối quan hệ, đó là thời điểm nên tìm đến chuyên gia tâm lý hoặc bác sĩ tâm thần để được đánh giá chuyên sâu.
Tìm hiểu về dịch vụ hỗ trợ người có ADHD từ Trị liệu tâm lý Hồng Thu: ADHD
Một số dấu hiệu cho thấy bạn hoặc con bạn nên được thăm khám:
Khó hoàn thành nhiệm vụ hoặc thường xuyên quên việc quan trọng.
Mất khả năng duy trì sự chú ý dù đã cố gắng.
Thường xuyên hành động bốc đồng, nói chen, hoặc không kiểm soát được phản ứng.
Dễ mệt mỏi, căng thẳng, hoặc cảm thấy “quá tải” trong các tình huống đòi hỏi tập trung.
Các khó khăn này ảnh hưởng trực tiếp đến học tập, công việc hoặc mối quan hệ cá nhân.
Đánh giá lâm sàng ADHD không chỉ dựa vào quan sát hành vi mà còn cần hiểu rõ đặc điểm phát triển, bối cảnh sống và yếu tố cảm xúc của từng người. Vì vậy, việc tìm đến chuyên gia có kinh nghiệm trong trị liệu tâm lý lâm sàng hoặc tâm thần học là bước quan trọng để xác định đúng thể ADHD và có hướng hỗ trợ phù hợp.
Hỗ trợ và trị liệu ADHD tại Trị liệu tâm lý Hồng Thu
Tại Văn phòng Tư vấn và Trị liệu Tâm lý Hồng Thu, chúng tôi hỗ trợ trẻ em, thanh thiếu niên và người trưởng thành gặp khó khăn trong việc tập trung, kiểm soát hành vi hoặc cảm xúc, những đặc điểm phổ biến ở người có ADHD.
Thông qua quy trình đánh giá tâm lý chuyên sâu, đội ngũ chuyên gia của Hồng Thu giúp xác định thể ADHD cụ thể, từ đó xây dựng phác đồ trị liệu cá nhân hóa bao gồm:
Trị liệu tâm lý 1:1 giúp người tham vấn cải thiện khả năng tập trung và điều tiết cảm xúc.
Huấn luyện kỹ năng điều chỉnh hành vi và quản lý thời gian.
Tham vấn cho phụ huynh hoặc người thân nhằm tạo môi trường hỗ trợ tích cực, nhất quán.
Dịch vụ trị liệu trực tiếp tại Hà Nội và tham vấn online toàn quốc, giúp người ở xa vẫn có thể tiếp cận chuyên gia uy tín.
Đội ngũ của Trị liệu tâm lý Hồng Thu gồm bác sĩ tâm thần, nhà trị liệu tâm lý lâm sàng và chuyên viên can thiệp hành vi, luôn đồng hành tận tâm trong hành trình giúp người mắc ADHD hiểu rõ bản thân và phát huy tiềm năng.
Kết luận
Hiểu rõ các thể ADHD, bao gồm thể không tập trung, thể hiếu động – xung động, và thể kết hợp – là bước quan trọng để lựa chọn hướng trị liệu phù hợp. Mỗi thể biểu hiện khác nhau về hành vi, cảm xúc và khả năng kiểm soát chú ý, nhưng đều có thể được can thiệp và cải thiện tích cực nếu được phát hiện sớm. Với sự đồng hành của chuyên gia tâm lý và môi trường hỗ trợ từ gia đình, người mắc ADHD hoàn toàn có thể học cách quản lý năng lượng, tăng khả năng tập trung và phát triển thế mạnh riêng của mình.
Nếu bạn hoặc người thân đang gặp khó khăn trong việc duy trì sự chú ý, kiểm soát hành vi hoặc cảm xúc, hãy chủ động tìm kiếm sự hỗ trợ từ chuyên gia. Tại Trị liệu tâm lý Hồng Thu, chúng tôi luôn sẵn sàng đánh giá, tư vấn và đồng hành cá nhân hóa giúp bạn hiểu rõ nguyên nhân, điều chỉnh hành vi và cân bằng cuộc sống.
Câu hỏi thường gặp (FAQ)
1. ADHD thể không tập trung có phải là do lười biếng hay thiếu ý chí không?
Không. ADHD là rối loạn phát triển thần kinh, không phải vấn đề ý chí. Người mắc thể không tập trung gặp khó khăn trong việc duy trì chú ý dù đã cố gắng.
2. Người lớn có thể mắc ADHD thể hiếu động không?
Có. Mặc dù mức độ hiếu động giảm theo tuổi, người lớn vẫn có thể thể hiện tính bốc đồng hoặc cảm giác “không ngồi yên trong tâm trí”.
3. Có thể chuyển từ thể hiếu động sang thể kết hợp khi lớn lên không?
Có thể. ADHD có tính linh hoạt theo giai đoạn phát triển, vì vậy triệu chứng có thể thay đổi, dẫn đến thay đổi thể lâm sàng.
4. ADHD thể kết hợp có cần dùng thuốc không?
Tùy trường hợp. Một số người cần điều trị kết hợp giữa thuốc và trị liệu tâm lý, trong khi nhiều trường hợp nhẹ có thể cải thiện bằng can thiệp hành vi và huấn luyện kỹ năng.
5. Làm sao phân biệt ADHD với lo âu hoặc trầm cảm?
Các rối loạn này có thể chồng lấp triệu chứng, nhưng ADHD thường khởi phát sớm từ thời thơ ấu, còn lo âu hoặc trầm cảm thường xuất hiện sau khi gặp áp lực kéo dài. Đánh giá bởi chuyên gia là cần thiết để phân biệt rõ ràng.
