ADHD là gì? Dấu hiệu nhận biết rối loạn tăng động giảm chú ý ở từng độ tuổi
- Mai Trần
- Aug 7
- 10 min read
ADHD là một trong những rối loạn phát triển thần kinh phổ biến nhất, ảnh hưởng đến cả trẻ em và người lớn. Tình trạng này thường được phát hiện từ thời thơ ấu nhưng có thể kéo dài đến tuổi trưởng thành nếu không được chẩn đoán và can thiệp kịp thời. Với tốc độ phát triển nhanh của xã hội hiện đại, việc nhận diện và hiểu rõ về ADHD là gì trở nên ngày càng quan trọng, đặc biệt trong bối cảnh tỷ lệ người mắc có xu hướng gia tăng mà không phải lúc nào cũng được phát hiện đúng cách.
Bài viết này nhằm giúp bạn hiểu rõ về rối loạn tăng động giảm chú ý (ADHD): từ định nghĩa y khoa cho đến các dấu hiệu nhận biết theo từng giai đoạn phát triển, để từ đó có cách nhìn toàn diện và chính xác hơn dù bạn là phụ huynh, người trưởng thành tự nghi ngờ bản thân có triệu chứng, hay người quan tâm đến sức khỏe tâm thần nói chung.
ADHD là gì?
ADHD là viết tắt của cụm từ tiếng Anh Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder, được dịch sang tiếng Việt là rối loạn tăng động giảm chú ý. Đây là một rối loạn phát triển thần kinh đặc trưng bởi ba nhóm triệu chứng chính: thiếu tập trung, tăng động và bốc đồng. ADHD ảnh hưởng đến khả năng điều tiết hành vi, cảm xúc và sự chú ý khiến người mắc gặp khó khăn trong học tập, công việc cũng như các mối quan hệ xã hội.
Ba đặc điểm điển hình của ADHD bao gồm:
Giảm chú ý: dễ mất tập trung, không thể duy trì sự chú ý lâu dài vào một nhiệm vụ, thường xuyên quên hoặc bỏ sót chi tiết.
Tăng động: luôn cảm thấy bồn chồn, vận động liên tục dù không cần thiết (thường rõ ràng ở trẻ em).
Bốc đồng: hành động không suy nghĩ trước, khó chờ đợi đến lượt, hay cắt ngang khi người khác đang nói.
ADHD cần được phân biệt với các rối loạn khác như rối loạn lo âu, rối loạn phổ tự kỷ hoặc chậm phát triển trí tuệ. Điểm khác biệt lớn nằm ở mô hình hành vi đặc trưng và sự ảnh hưởng kéo dài đến chức năng hàng ngày. Ngoài ra, ADHD không phải là do thiếu kỷ luật hay giáo dục sai cách mà là một tình trạng y học có cơ sở thần kinh rõ ràng, có thể được hỗ trợ hiệu quả nếu được can thiệp đúng cách.
ADHD có thể ảnh hưởng đến ai?
Một quan niệm phổ biến nhưng chưa chính xác là ADHD chỉ xuất hiện ở trẻ nhỏ. Thực tế, ADHD có thể bắt đầu từ thời thơ ấu và kéo dài đến tuổi trưởng thành, thậm chí nhiều trường hợp chỉ được chẩn đoán khi đã trưởng thành. Theo thống kê, phần lớn trẻ em mắc ADHD tiếp tục có các triệu chứng dai dẳng khi lớn lên, mặc dù biểu hiện có thể thay đổi theo từng giai đoạn phát triển.
Ở trẻ em, ADHD thường dễ nhận thấy hơn nhờ các hành vi tăng động rõ ràng: trẻ hay chạy nhảy, không ngồi yên, mất tập trung trong lớp học, hay nói leo hoặc cắt ngang khi người khác đang nói. Tuy nhiên, ở thanh thiếu niên, triệu chứng có thể biểu hiện qua sự bốc đồng trong cảm xúc, khó kiểm soát hành vi xã hội, hoặc giảm hiệu quả học tập dù trí tuệ bình thường.
Khi bước vào tuổi trưởng thành, người mắc ADHD không còn biểu hiện “tăng động” theo nghĩa truyền thống nhưng có thể gặp khó khăn trong việc tổ chức công việc, dễ phân tâm, hay quên, hoặc cảm thấy “nội tâm luôn bồn chồn”. Những dấu hiệu này thường bị nhầm lẫn với căng thẳng, lo âu hoặc trầm cảm khiến ADHD ở người lớn dễ bị bỏ sót trong quá trình chẩn đoán.
ADHD có thể ảnh hưởng đến bất kỳ ai, không phân biệt giới tính, trình độ học vấn hay điều kiện sống. Tuy nhiên, theo các nghiên cứu, nam giới thường được chẩn đoán nhiều hơn do biểu hiện tăng động rõ rệt, trong khi nữ giới có xu hướng biểu hiện dưới dạng mất tập trung – điều dễ bị bỏ qua.
Dấu hiệu nhận biết ADHD theo từng giai đoạn phát triển
Mặc dù ADHD là một rối loạn thần kinh có tính chất dai dẳng, nhưng biểu hiện của nó có thể thay đổi đáng kể theo từng độ tuổi. Việc hiểu rõ các dấu hiệu điển hình ở mỗi giai đoạn phát triển sẽ giúp việc phát hiện và hỗ trợ người mắc trở nên hiệu quả hơn.
1. Trẻ mầm non – tiểu học (3–10 tuổi)
Ở nhóm tuổi này, ADHD thường biểu hiện rõ rệt nhất, đặc biệt là tăng động và bốc đồng. Một số dấu hiệu thường gặp:
Khó duy trì sự chú ý khi học, dễ bị phân tâm bởi các yếu tố xung quanh.
Hay quên lời dặn, bỏ quên đồ dùng cá nhân, mất tập trung khi làm bài tập.
Không thể ngồi yên lâu trong lớp, luôn di chuyển, leo trèo hoặc nói chuyện liên tục.
Cắt ngang khi người khác đang nói, khó chờ đến lượt khi chơi hoặc tham gia hoạt động nhóm.
Những biểu hiện này dễ bị nhầm với tính cách “hiếu động bình thường” của trẻ, nhưng nếu kéo dài và ảnh hưởng rõ đến học tập hoặc hành vi xã hội, phụ huynh nên đưa trẻ đi đánh giá chuyên môn.
2. Thanh thiếu niên (11–18 tuổi)
Khi bước vào tuổi dậy thì, các dấu hiệu ADHD trở nên tinh vi và khó nhận biết hơn. Thay vì chạy nhảy không kiểm soát, người mắc có thể gặp:
Khó tập trung trong học tập, dễ bỏ dở bài vở, cần nhắc nhở liên tục.
Gặp vấn đề trong việc quản lý thời gian, thường trễ deadline hoặc quên bài tập.
Phản ứng bốc đồng, dễ nổi nóng hoặc thay đổi cảm xúc đột ngột.
Thiếu kiên nhẫn trong giao tiếp xã hội, dễ gặp mâu thuẫn với bạn bè, thầy cô.
Đây là giai đoạn mà ADHD dễ bị bỏ qua hoặc nhầm lẫn với khủng hoảng tuổi mới lớn, nên việc theo dõi sát sao và hỗ trợ tâm lý kịp thời là rất quan trọng.
3. Người trưởng thành (trên 18 tuổi)
Ở người lớn, ADHD thường không còn biểu hiện “tăng động” rõ rệt, nhưng vẫn tồn tại dưới các dạng:
Thiếu tập trung khi làm việc, dễ xao nhãng bởi các yếu tố nhỏ.
Khó tổ chức công việc cá nhân, thường xuyên trì hoãn hoặc không hoàn thành kế hoạch.
Cảm giác “nội tâm bồn chồn”, không thể thư giãn dù không di chuyển nhiều.
Khó kiểm soát cảm xúc, dễ cáu gắt, lo lắng hoặc suy nghĩ quá mức.
Gặp khó khăn trong việc duy trì mối quan hệ lâu dài, cả trong công việc lẫn đời sống cá nhân.
ADHD ở người lớn thường âm thầm nhưng ảnh hưởng sâu sắc đến chất lượng sống, và chỉ được phát hiện khi người bệnh chủ động đi khám vì gặp khó khăn trong công việc, học tập hoặc các mối quan hệ xã hội.
ADHD ảnh hưởng như thế nào đến cuộc sống?
ADHD không chỉ là vấn đề về hành vi nhất thời mà có thể tác động sâu rộng đến nhiều mặt trong đời sống – từ học tập, công việc đến các mối quan hệ cá nhân. Nếu không được nhận diện và can thiệp đúng lúc, ADHD có thể gây ra những hệ lụy kéo dài và làm giảm chất lượng cuộc sống ở cả trẻ em lẫn người trưởng thành.
1. Ảnh hưởng đến học tập và công việc
Với trẻ em, ADHD khiến việc tiếp thu kiến thức trong lớp trở nên khó khăn do thiếu tập trung, quên bài, làm bài thiếu chính xác hoặc không hoàn thành nhiệm vụ đúng hạn. Trẻ có thể dễ bị đánh giá là “lười biếng” hoặc “thiếu ý thức”, trong khi thực chất các hành vi đó đến từ rối loạn chức năng điều hành não bộ.
Đối với người lớn, ADHD thường ảnh hưởng đến hiệu suất công việc, đặc biệt là các công việc đòi hỏi sự tập trung cao, lên kế hoạch hoặc xử lý nhiều nhiệm vụ cùng lúc. Người mắc có thể gặp khó khăn trong việc giữ đúng tiến độ, sắp xếp công việc hợp lý, hoặc hoàn thành các mục tiêu dài hạn.
2. Ảnh hưởng đến các mối quan hệ xã hội
Sự bốc đồng, thiếu kiên nhẫn và dễ thay đổi cảm xúc khiến người mắc ADHD gặp khó khăn trong việc duy trì mối quan hệ bền vững. Trẻ em có thể bị bạn bè xa lánh vì cư xử quá mức, không tuân thủ quy tắc nhóm. Người lớn mắc ADHD có thể gặp hiểu lầm trong giao tiếp với đồng nghiệp, người thân hoặc bạn đời dẫn đến mâu thuẫn, cảm giác bị cô lập hoặc tự ti.
3. Nguy cơ đi kèm với sức khỏe tâm thần
ADHD có mối liên hệ với một số rối loạn tâm lý khác như lo âu, trầm cảm, rối loạn cảm xúc lưỡng cực hoặc nghiện hành vi (internet, rượu, chất kích thích...). Những hệ lụy này không chỉ làm trầm trọng thêm tình trạng ADHD mà còn cản trở quá trình điều trị nếu không được phát hiện sớm và xử lý đồng thời.
4. Ảnh hưởng đến lòng tự trọng và chất lượng sống
Người mắc ADHD, đặc biệt là khi không được chẩn đoán kịp thời, dễ hình thành cảm giác thất bại, tự ti hoặc nghi ngờ bản thân. Việc liên tục gặp khó khăn trong học tập, công việc hay giao tiếp khiến họ cảm thấy mình “khác biệt” hoặc “không đủ tốt” so với người khác, từ đó làm giảm động lực phát triển và dễ rơi vào vòng luẩn quẩn về mặt tâm lý.
Khi nào nên đi khám & điều trị ADHD?
ADHD không phải là “tính cách hiếu động” đơn thuần mà là một rối loạn thần kinh cần được đánh giá và điều trị chuyên sâu. Vì vậy, nếu bạn hoặc người thân có các biểu hiện sau trong thời gian dài và gây ảnh hưởng rõ rệt đến học tập, công việc hoặc các mối quan hệ xã hội, việc đi khám là điều nên được cân nhắc sớm:
Mất tập trung kéo dài, ảnh hưởng đến hiệu suất học tập/làm việc.
Gặp khó khăn trong việc quản lý thời gian, tổ chức công việc.
Thường xuyên hành động bốc đồng, thiếu kiên nhẫn hoặc dễ thay đổi cảm xúc.
Cảm thấy bản thân “khác biệt”, thiếu kiểm soát hoặc thường xuyên bị chỉ trích vì những hành vi không chủ ý.
Có các vấn đề tâm lý kèm theo như lo âu, trầm cảm, rối loạn cảm xúc.
Việc chẩn đoán ADHD không thể dựa vào quan sát thông thường, mà cần được thực hiện bởi chuyên gia tâm lý hoặc bác sĩ tâm thần thông qua các bài đánh giá chuẩn hóa. Điều trị ADHD có thể bao gồm một hoặc nhiều phương pháp như: trị liệu hành vi – tâm lý, giáo dục hành vi, hỗ trợ học tập, can thiệp gia đình, và trong một số trường hợp có thể kết hợp dùng thuốc theo chỉ định chuyên môn.
Điều quan trọng là phát hiện sớm và can thiệp kịp thời sẽ giảm đáng kể tác động tiêu cực của ADHD, giúp người mắc cải thiện chức năng và chất lượng cuộc sống trong cả ngắn và dài hạn.
Kết luận
ADHD là một rối loạn phát triển thần kinh mạn tính nhưng hoàn toàn có thể kiểm soát nếu được chẩn đoán và can thiệp đúng cách. Việc nhận diện sớm các dấu hiệu đặc trưng ở từng độ tuổi sẽ giúp người mắc có cơ hội tiếp cận hỗ trợ phù hợp, từ đó phát huy được năng lực cá nhân và xây dựng cuộc sống cân bằng hơn.
Nếu bạn cảm thấy bản thân hoặc người thân có những biểu hiện liên quan đến rối loạn tăng động giảm chú ý, đừng ngần ngại tìm đến các chuyên gia tâm lý hoặc bác sĩ chuyên môn để được đánh giá và tư vấn bài bản. ADHD không phải là dấu chấm hết, mà có thể là khởi đầu cho một hành trình hiểu – thích nghi – phát triển tích cực, khi có sự đồng hành và hỗ trợ đúng đắn.
Tại Văn phòng Tư vấn và Trị liệu Tâm lý Hồng Thu, chúng tôi hỗ trợ cả trẻ em và người trưởng thành gặp khó khăn do ADHD thông qua:
Đánh giá tâm lý toàn diện giúp phát hiện sớm và xác định mức độ ảnh hưởng
Trị liệu cá nhân 1:1 với chuyên gia nhằm cải thiện sự tập trung, kiểm soát cảm xúc và xây dựng kỹ năng thích nghi
Tham vấn gia đình nhằm tăng cường kết nối, hỗ trợ quá trình điều trị hiệu quả hơn
Đừng chần chừ khi bạn có những băn khoăn, hãy để BS. TS Trần Thị Hồng Thu đồng hành cùng bạn trên hành trình phát triển tâm lý – hành vi lành mạnh và bền vững.
ADHD có chữa được không?
ADHD là rối loạn mạn tính, không thể “chữa khỏi hoàn toàn”, nhưng có thể kiểm soát hiệu quả bằng trị liệu hành vi, can thiệp tâm lý, hỗ trợ giáo dục và, nếu cần thiết, dùng thuốc theo chỉ định chuyên gia. Nhiều người mắc ADHD vẫn có thể học tập, làm việc và sống độc lập nếu được hỗ trợ đúng cách.
ADHD có di truyền không?
Có. ADHD có xu hướng di truyền trong gia đình, tức là nếu cha mẹ hoặc người thân từng mắc, nguy cơ trẻ bị ADHD sẽ cao hơn. Tuy nhiên, ADHD cũng có thể xuất hiện ở trẻ không có tiền sử gia đình.
ADHD khác gì với tự kỷ (ASD)?
Dù có một số điểm giống nhau, ADHD và tự kỷ là hai rối loạn phát triển khác nhau. ADHD chủ yếu liên quan đến sự chú ý và hành vi bốc đồng/tăng động, trong khi rối loạn phổ tự kỷ (ASD) ảnh hưởng đến giao tiếp xã hội, tương tác và hành vi lặp lại. Một số người có thể mắc đồng thời cả hai.
Trẻ hiếu động có phải là ADHD?
Không phải tất cả trẻ hiếu động đều mắc ADHD. Hiếu động là một phần của phát triển bình thường, nhưng nếu hành vi tăng động, mất tập trung kéo dài, không kiểm soát và ảnh hưởng tiêu cực đến học tập hoặc sinh hoạt thì cần được đánh giá bởi chuyên gia.
Người lớn mới phát hiện ADHD có muộn không?
Không. ADHD ở người lớn thường bị bỏ sót do biểu hiện không còn rõ ràng như thời thơ ấu. Tuy nhiên, việc chẩn đoán và can thiệp ở tuổi trưởng thành vẫn mang lại nhiều lợi ích, giúp cải thiện chất lượng cuộc sống, công việc và các mối quan hệ xã hội.
