Phân biệt ADHD và rối loạn hành vi (ODD/CD): Dấu hiệu, liên hệ và hướng trị liệu

Nhiều phụ huynh lo lắng khi con thường xuyên cãi lại, nóng giận hoặc bốc đồng, và cho rằng đó là biểu hiện của rối loạn tăng động giảm chú ý (ADHD). Tuy nhiên, những hành vi này đôi khi lại liên quan đến rối loạn hành vi như ODD (rối loạn chống đối) hoặc CD (rối loạn cư xử).

Ba rối loạn này có thể cùng xuất hiện nhưng khác nhau về nguyên nhân và mức độ, nên việc phân biệt đúng ADHD với ODD/CD là rất quan trọng để lựa chọn hướng hỗ trợ phù hợp. Bài viết dưới đây sẽ giúp bạn nhận diện mối liên hệ, điểm khác biệt và cách chuyên gia định hướng trị liệu hiệu quả cho trẻ có những biểu hiện này.

Hiểu đúng về ADHD và các rối loạn hành vi (ODD/CD)

ADHD là gì?

ADHD (rối loạn tăng động giảm chú ý) là rối loạn phát triển thần kinh khiến trẻ khó duy trì sự tập trung, dễ bốc đồng và hoạt động quá mức. Trẻ có thể hay quên, mất tổ chức hoặc không kiểm soát được cảm xúc nhất thời. Theo Hiệp hội Tâm lý Hoa Kỳ (APA), ADHD có ba dạng: thiếu chú ý, tăng động – bốc đồng, và kết hợp cả hai. Đây không phải vấn đề về tính cách hay kỷ luật, mà là rối loạn chức năng điều hành của não bộ.

ODD và CD là gì?

ODD (Oppositional Defiant Disorder) là rối loạn chống đối, khi trẻ thường xuyên cãi lại, phản kháng và tức giận với người lớn trong thời gian dài.

CD (Conduct Disorder) – rối loạn cư xử,  nghiêm trọng hơn, trẻ có thể nói dối, đánh nhau, phá hoại đồ vật hoặc vi phạm quy tắc xã hội.

Theo DSM-5, cả ODD và CD thuộc nhóm rối loạn hành vi và cảm xúc ở trẻ em, thường bắt đầu từ giai đoạn tiểu học và có thể kéo dài nếu không được can thiệp sớm.

Mối liên hệ giữa ADHD và ODD/CD

Nhiều nghiên cứu (National Library of Medicine) cho thấy 40–60% trẻ có ADHD đồng thời mắc ODD hoặc CD. Cả ba rối loạn đều liên quan đến khó kiểm soát xung động và cảm xúc, nhưng biểu hiện và mức độ khác nhau:

• ADHD thiên về thiếu tập trung, bốc đồng vô ý.

• ODD/CD thiên về chống đối có chủ ý hoặc hành vi vi phạm quy tắc.

Phần tiếp theo sẽ giúp bạn nhận biết rõ hơn những dấu hiệu giúp phân biệt ADHD, ODD và CD, để hiểu khi nào hành vi của trẻ là do rối loạn, và khi nào chỉ là phản ứng thông thường của quá trình phát triển.

Đọc thêm: Các thể ADHD: Cách phân biệt và nhận biết trong thực tế

Dấu hiệu giúp phân biệt ADHD, ODD và CD

ADHD, ODD và CD đều có thể khiến trẻ khó kiểm soát hành vi, dễ xung đột hoặc bị hiểu lầm là “hư”, nhưng mỗi rối loạn lại có nguyên nhân và biểu hiện khác nhau. Việc nhận biết sớm giúp phụ huynh chọn đúng hướng hỗ trợ cho con.

1. Hành vi phản kháng và bốc đồng

• ADHD: Hành vi bốc đồng thường vô ý, không có chủ đích chống đối. Trẻ nói hoặc làm trước khi suy nghĩ, dễ bị kích thích bởi môi trường xung quanh.

• ODD/CD: Hành vi mang tính thách thức hoặc chống đối có chủ ý. Trẻ có xu hướng tranh cãi, làm ngược lại lời dặn, cố tình gây khó chịu cho người khác.

2. Nguyên nhân gốc rễ

• ADHD: Xuất phát từ rối loạn chức năng điều hành ở não, ảnh hưởng đến khả năng kiểm soát chú ý và hành vi.

• ODD/CD: Liên quan nhiều đến yếu tố môi trường, áp lực trong giáo dục, hoặc mâu thuẫn trong quan hệ cha mẹ – con cái.

3. Cảm xúc và nhận thức

• Trẻ ADHD thường hối hận hoặc buồn khi bị nhắc lỗi, vì hành vi bốc đồng của các em là vô ý.

• Trẻ ODD/CD lại có xu hướng đổ lỗi cho người khác, ít thể hiện sự đồng cảm và dễ tức giận khi bị giới hạn.

4. Mức độ ảnh hưởng xã hội

• ADHD: Chủ yếu ảnh hưởng đến học tập, khả năng tập trung và hiệu quả công việc.

• ODD: Làm giảm chất lượng mối quan hệ trong gia đình và trường học, gây xung đột kéo dài.

• CD: Có thể dẫn đến hành vi gây hấn nghiêm trọng, thậm chí vi phạm pháp luật nếu không can thiệp sớm.

5. Khi nào cần đánh giá chuyên sâu

Nếu trẻ liên tục cãi lại, bộc phát cơn giận, hoặc không tuân theo quy tắc trong thời gian dài (từ 6 tháng trở lên), đặc biệt khi việc học hoặc quan hệ xã hội bị ảnh hưởng, phụ huynh nên đưa trẻ đến chuyên gia tâm lý lâm sàng để đánh giá chính xác. Tự chẩn đoán hoặc chỉ dựa vào cảm nhận có thể khiến việc can thiệp sai hướng, làm hành vi ngày càng khó kiểm soát.

Tìm hiểu thêm về “Điều trị ADHD: Hiểu đúng để chọn liệu pháp tâm lý hay thuốc ADHD” tại đây. 

Cách chuyên gia đánh giá và chẩn đoán phân biệt

Phân biệt ADHD với ODD/CD là một trong những thách thức phổ biến trong đánh giá tâm lý trẻ em, bởi các biểu hiện hành vi thường giao thoa và biến đổi theo ngữ cảnh. Một đứa trẻ có thể vừa bốc đồng, thiếu kiên nhẫn (đặc trưng ADHD), vừa hay cãi lại, chống đối người lớn (đặc trưng ODD). Vì vậy, chẩn đoán chính xác đòi hỏi quy trình đánh giá nhiều tầng, kết hợp quan sát hành vi, phỏng vấn lâm sàng, thang đo chuẩn hóa và phân tích yếu tố môi trường.

1. Đánh giá hành vi đa môi trường

Theo hướng dẫn của American Academy of Child and Adolescent Psychiatry (AACAP), hành vi của trẻ cần được quan sát ở ít nhất hai bối cảnh (nhà – trường, hoặc nhà – trị liệu) để đảm bảo độ tin cậy.

• Với ADHD, hành vi thường xảy ra ở mọi môi trường, mang tính vô ý và khó kiểm soát.

• Với ODD/CD, hành vi chống đối hoặc vi phạm quy tắc thường chọn lọc theo đối tượng, ví dụ chỉ xảy ra với người có quyền lực (cha mẹ, giáo viên), hoặc xuất hiện khi bị giới hạn.

Các chuyên gia tại Trị liệu tâm lý Hồng Thu thường kết hợp phỏng vấn cha mẹ – giáo viên – và quan sát trực tiếp, giúp tạo cái nhìn toàn diện thay vì chỉ dựa trên mô tả một phía.

2. Sử dụng công cụ đánh giá chuẩn hóa

Đánh giá không chỉ dựa trên cảm nhận chủ quan mà cần được hỗ trợ bởi các thang đo tâm lý được kiểm chứng khoa học, ví dụ:

• Conners 3 / Vanderbilt ADHD Rating Scales: Đánh giá hành vi tăng động, chú ý và xung động theo tiêu chuẩn DSM-5.

• CBCL (Child Behavior Checklist): Giúp xác định các nhóm hành vi vấn đề như lo âu, trầm cảm, chống đối, gây hấn.

• DBD (Disruptive Behavior Disorders Rating Scale): Dành riêng cho đánh giá ODD và CD.

• BRIEF-2 (Behavior Rating Inventory of Executive Function): Đo khả năng điều hành, tự kiểm soát và xử lý linh hoạt – nền tảng khác biệt giữa ADHD và ODD/CD.

Kết quả các thang đo được so sánh chéo giữa phụ huynh và giáo viên, giúp phát hiện những điểm nhất quán hoặc khác biệt trong hành vi trẻ.

3. Phỏng vấn lâm sàng và quan sát hành vi

Chuyên gia tâm lý lâm sàng sẽ trò chuyện trực tiếp với trẻ để đánh giá cảm xúc, nhận thức về hành vi và mức độ kiểm soát xung động.

• Trẻ có ADHD thường nhận ra lỗi của mình nhưng khó dừng lại trước khi hành động.

• Trẻ có ODD/CD lại có xu hướng biện minh, đổ lỗi hoặc thể hiện ít hối hận sau hành vi sai.

Quan sát trong phiên trị liệu hoặc qua video hành vi ở nhà/trường cho phép chuyên gia nhận biết các mẫu phản ứng đặc trưng: né tránh, gây hấn, hoặc tìm kiếm sự chú ý.

4. Phân tích yếu tố môi trường và cảm xúc

Không ít hành vi “chống đối” thực chất là phản ứng cảm xúc thứ phát trước căng thẳng hoặc cách nuôi dạy cứng nhắc. Vì vậy, chuyên gia sẽ khai thác thêm:

• Mối quan hệ cha mẹ – con cái: mức độ gắn bó, tương tác, kỳ vọng và phong cách kỷ luật.

• Trải nghiệm sang chấn hoặc áp lực học tập: có gây ra hành vi phòng vệ không?

• Tiền sử gia đình: các rối loạn thần kinh hoặc cảm xúc có tính di truyền như ADHD, trầm cảm, hoặc rối loạn hành vi.

Phân tích này giúp xác định xem hành vi của trẻ bắt nguồn từ yếu tố sinh học hay môi trường, từ đó đề xuất hướng trị liệu phù hợp. Ví dụ, nếu ODD/CD chủ yếu do môi trường, trọng tâm sẽ là can thiệp gia đình và điều chỉnh tương tác.

5. Quy trình chẩn đoán tại Trị liệu tâm lý Hồng Thu

Tại Trị liệu tâm lý Hồng Thu, quy trình đánh giá được xây dựng dựa trên tiêu chuẩn quốc tế và kinh nghiệm lâm sàng thực tiễn:

1. Phỏng vấn ban đầu (Intake): ghi nhận biểu hiện, lịch sử phát triển và mong đợi của phụ huynh.

2. Đánh giá hành vi bằng test chuẩn hóa (Conners, CBCL, DBD, BRIEF-2).

3. Phỏng vấn lâm sàng và quan sát hành vi thực tế.

4. Phân tích tổng hợp kết quả, xác định rối loạn chính và mức độ nghiêm trọng.

5. Phản hồi và tư vấn chi tiết, hướng dẫn phụ huynh hiểu cách hành vi của trẻ hình thành và chiến lược hỗ trợ.

Điểm khác biệt trong phương pháp tại Hồng Thu là đánh giá không chỉ dừng ở chẩn đoán, mà tập trung vào lộ trình trị liệu cá nhân hóa, giúp trẻ:

• Nhận biết cảm xúc và nguyên nhân hành vi.

• Phát triển khả năng tự kiểm soát và giải quyết vấn đề.

• Khôi phục mối quan hệ tích cực với cha mẹ và thầy cô.

Tìm hiểu thêm dịch vụ đánh giá và trị liệu hành vi:  gói trị liệu dành cho trẻ ADHD và rối loạn hành vi tại đây. 

Định hướng hỗ trợ và trị liệu hiệu quả

Sau khi xác định rõ rối loạn chính, giai đoạn trị liệu tập trung vào việc giúp trẻ điều chỉnh hành vi, tăng khả năng tự kiểm soát và cải thiện mối quan hệ với người lớn. Mỗi trẻ sẽ có lộ trình hỗ trợ khác nhau, tùy theo mức độ ADHD, ODD/CD và yếu tố cảm xúc đi kèm. Tại Trị liệu tâm lý Hồng Thu, chuyên gia luôn hướng tới mục tiêu toàn diện: không chỉ giảm hành vi tiêu cực mà còn xây dựng nền tảng cảm xúc – xã hội vững chắc cho trẻ.

1. Trị liệu nhận thức – hành vi (CBT)

Cognitive Behavioral Therapy (CBT) là một trong những phương pháp hiệu quả nhất hiện nay cho trẻ ADHD và ODD/CD.

• Với ADHD, CBT giúp trẻ hiểu mối liên hệ giữa suy nghĩ – cảm xúc – hành động, nhận biết thời điểm mình mất tập trung hoặc hành động bốc đồng, và học cách dừng lại trước khi phản ứng.

• Với ODD/CD, trị liệu tập trung vào kiểm soát cơn giận, giảm hành vi phản kháng, phát triển kỹ năng hợp tác và tư duy hậu quả.

Các bài tập CBT thường được điều chỉnh linh hoạt qua hình ảnh, trò chơi và tình huống mô phỏng, giúp trẻ tiếp nhận tự nhiên mà không cảm thấy bị “giáo huấn”.

2. Trị liệu huấn luyện phụ huynh (Parent Management Training – PMT)

Với trẻ có rối loạn hành vi, cha mẹ là yếu tố can thiệp quan trọng nhất. PMT giúp phụ huynh hiểu rõ nguyên nhân hành vi, học cách thiết lập ranh giới, khen thưởng hành vi tích cực và giảm xung đột.

• Cha mẹ được hướng dẫn phản ứng điềm tĩnh và nhất quán, tránh quát mắng hoặc đe dọa.

• Thay vì “trừng phạt” khi trẻ sai, chuyên gia khuyến khích khen thưởng hành vi đúng, giúp trẻ học cách tìm kiếm sự công nhận tích cực.

• PMT cũng giúp phụ huynh hiểu vai trò cảm xúc của mình, vì sự căng thẳng hoặc giận dữ của cha mẹ có thể làm hành vi của trẻ tệ hơn.

Tại Hồng Thu, quá trình PMT thường kết hợp song song với trị liệu cá nhân cho trẻ, tạo thành môi trường can thiệp thống nhất giữa gia đình – trị liệu – học đường.

3. Trị liệu điều hòa cảm xúc và kỹ năng xã hội

Bên cạnh kiểm soát hành vi, trẻ cần học cách nhận diện và diễn đạt cảm xúc phù hợp.

• Các buổi trị liệu cảm xúc (Emotional Regulation Therapy) giúp trẻ nhận biết dấu hiệu tức giận, lo lắng hoặc thất vọng trong cơ thể.

• Trẻ được hướng dẫn kỹ năng thư giãn, hít thở sâu, chuyển hướng chú ý khi cảm xúc dâng cao.

• Trong trị liệu nhóm, trẻ được thực hành giao tiếp tích cực, chờ lượt, hợp tác và xin lỗi, giúp củng cố khả năng hòa nhập xã hội.

Những kỹ năng này đặc biệt quan trọng với trẻ ODD/CD, vì các em thường gặp khó khăn trong việc đồng cảm và kiểm soát cơn giận.

4. Can thiệp phối hợp giữa nhà trường và chuyên gia

Trẻ ADHD/ODD/CD cần được hỗ trợ đồng nhất giữa môi trường học và trị liệu.

• Chuyên gia thường trao đổi với giáo viên để thiết kế kế hoạch hỗ trợ hành vi (Behavior Support Plan), ví dụ: chia nhỏ nhiệm vụ học tập, sử dụng bảng điểm thưởng, hay điều chỉnh chỗ ngồi giúp trẻ tập trung.

• Nhà trường được khuyến khích phản hồi tích cực thay vì chỉ phê bình, giúp trẻ cảm thấy được công nhận và hợp tác hơn.

Sự phối hợp liên tục giữa gia đình – nhà trường – chuyên gia trị liệu giúp duy trì hiệu quả can thiệp và giảm nguy cơ tái phát hành vi tiêu cực.

5. Mô hình trị liệu tích hợp tại Trị liệu tâm lý Hồng Thu

Tại Văn phòng Tư vấn và Trị liệu Tâm lý Hồng Thu, đội ngũ chuyên gia ứng dụng mô hình trị liệu tích hợp, kết hợp giữa:

• Trị liệu cá nhân (CBT, Emotional Regulation)

• Huấn luyện phụ huynh (PMT)

• Trị liệu nhóm kỹ năng xã hội

• Theo dõi định kỳ tiến triển hành vi và cảm xúc

Phương pháp này không chỉ giúp giảm xung đột, cải thiện chú ý và kiểm soát cảm xúc, mà còn tăng cường kết nối giữa trẻ và gia đình, tạo nền tảng cho sự phát triển tâm lý lành mạnh và bền vững.

Tìm hiểu thêm các gói trị liệu dành cho trẻ ADHD và rối loạn hành vi tại đây. 

Khi nào nên tìm đến chuyên gia tâm lý?

Không phải mọi hành vi bốc đồng hay cãi lại đều là biểu hiện của rối loạn. Ở nhiều giai đoạn phát triển, việc trẻ muốn thể hiện ý kiến, phản ứng mạnh mẽ với giới hạn là điều bình thường. Tuy nhiên, nếu những hành vi này kéo dài, lặp lại thường xuyên và gây ảnh hưởng rõ rệt đến học tập hoặc mối quan hệ, đó là dấu hiệu cho thấy trẻ cần được đánh giá chuyên sâu.

1. Khi hành vi kéo dài và ngày càng nghiêm trọng

Nếu trẻ dễ nổi giận, cãi lại, hoặc gây hấn kéo dài hơn 6 tháng, đặc biệt khi người lớn cảm thấy mất kiểm soát hoặc bất lực trong việc điều chỉnh, thì đó không còn là hành vi “bướng bình thường” nữa.

Các dấu hiệu cảnh báo gồm:

• Hay bộc phát cơn giận dữ không rõ nguyên nhân.

• Phản kháng có chủ ý, hoặc cố tình làm ngược lại chỉ dẫn.

• Xâm phạm quyền của người khác, như nói dối, phá đồ, đánh nhau.

Đây là những dấu hiệu cần được đánh giá bởi chuyên gia tâm lý lâm sàng để loại trừ ODD hoặc CD.

2. Khi hành vi ảnh hưởng đến học tập và xã hội

Trẻ ADHD/ODD/CD thường gặp khó khăn trong việc duy trì sự chú ý, hoàn thành bài tập hoặc hợp tác với bạn bè. Khi điều này xảy ra liên tục, trẻ dễ bị xa lánh, giảm tự tin và hình thành hành vi phòng vệ. Nếu giáo viên nhận xét trẻ khó kiểm soát bản thân, dễ gây xung đột hoặc mất tập trung nghiêm trọng, phụ huynh nên trao đổi với chuyên gia trị liệu để được hướng dẫn can thiệp sớm tại trường.

3. Khi mối quan hệ gia đình trở nên căng thẳng

Một trong những dấu hiệu rõ nhất của rối loạn hành vi là xung đột leo thang giữa cha mẹ và con cái. Khi mọi cuộc trò chuyện đều dẫn đến la hét, tranh cãi hoặc hình phạt, mối quan hệ sẽ trở nên mệt mỏi và xa cách. Trong trị liệu gia đình tại Trị liệu tâm lý Hồng Thu, chuyên gia thường giúp cha mẹ hiểu nguyên nhân ẩn sau hành vi của trẻ, học cách thiết lập kỷ luật tích cực, đồng thời phục hồi kết nối cảm xúc.

4. Khi trẻ biểu hiện cảm xúc bất thường

Nếu trẻ hay tức giận, buồn bã, tách mình khỏi bạn bè hoặc có hành vi nguy cơ (như tự làm đau, bỏ học, trốn tránh hoạt động), đó có thể là dấu hiệu rối loạn cảm xúc đi kèm với ADHD hoặc ODD/CD. Can thiệp sớm giúp trẻ ổn định cảm xúc và ngăn ngừa sang chấn tâm lý thứ phát.

5. Khi phụ huynh cảm thấy “đã thử mọi cách” nhưng không hiệu quả

Nhiều cha mẹ chia sẻ rằng họ đã thay đổi cách dạy, kỷ luật, khuyên nhủ, thậm chí áp dụng nhiều biện pháp thưởng – phạt khác nhau, nhưng hành vi của con vẫn không cải thiện. Khi điều này xảy ra, nguyên nhân thường nằm sâu hơn ở mức nhận thức và cảm xúc, cần được can thiệp bằng trị liệu chuyên nghiệp thay vì các biện pháp giáo dục thông thường.

Tại Trị liệu Tâm lý Hồng Thu, các chuyên gia hỗ trợ phụ huynh và trẻ trong việc:

• Đánh giá nguyên nhân hành vi và cảm xúc gốc rễ.

• Thiết lập kế hoạch trị liệu cá nhân hóa, phù hợp độ tuổi và đặc điểm tâm lý.

• Đồng hành lâu dài để theo dõi tiến triển và củng cố kết quả trị liệu.

Trị liệu có thể thực hiện trực tiếp tại văn phòng hoặc trực tuyến (online), giúp gia đình linh hoạt trong việc sắp xếp thời gian.

Kết luận

ADHD, ODD và CD có thể có nhiều điểm chung nhưng khác nhau về cơ chế, cảm xúc và mức độ kiểm soát hành vi. Việc phân biệt sớm và trị liệu đúng hướng giúp trẻ phát triển kỹ năng tự điều chỉnh, cải thiện tương tác xã hội và phục hồi mối quan hệ gia đình.

Nếu bạn nhận thấy con thường xuyên bốc đồng, cãi lại hoặc hành vi vượt tầm kiểm soát, hãy đặt lịch đánh giá tâm lý sớm để được hỗ trợ chuyên sâu từ đội ngũ chuyên gia tại Trị liệu tâm lý Hồng Thu.

Câu hỏi thường gặp

1. Trẻ có thể vừa bị ADHD vừa bị ODD không?

Có. Khoảng 40–60% trẻ mắc ADHD cũng có triệu chứng ODD hoặc CD do khó kiểm soát xung động và cảm xúc là yếu tố chung. Cần đánh giá lâm sàng chính xác để định hướng can thiệp

2. ADHD và rối loạn hành vi có tự hết khi trẻ lớn lên không?

Không hoàn toàn. ADHD là rối loạn phát triển thần kinh có thể kéo dài. Nếu không hỗ trợ đúng cách, bốc đồng hoặc chống đối vẫn tiếp diễn ở tuổi thiếu niên và ảnh hưởng học tập, quan hệ xã hội.

3. Trẻ ODD khác gì với trẻ bướng bình thường?

Trẻ bướng có thể chỉ muốn độc lập. ODD có mức độ phản kháng mạnh, kéo dài trên 6 tháng, kèm tức giận, cãi vã, cố tình làm trái ý và ảnh hưởng rõ đến sinh hoạt gia đình – học đường.

4. Phụ huynh nên làm gì khi con liên tục cãi lại hoặc mất kiểm soát cảm xúc?

Giữ bình tĩnh, đặt giới hạn rõ ràng và nhất quán, khen ngợi hành vi tích cực, khuyến khích con diễn đạt cảm xúc bằng lời. Nếu tình trạng kéo dài, nên gặp chuyên gia tâm lý lâm sàng.

5. Ở đâu có thể đánh giá và trị liệu cho trẻ ADHD hoặc rối loạn hành vi tại Hà Nội?

Trị liệu tâm lý Hồng Thu cung cấp đánh giá, trị liệu cá nhân, trị liệu nhóm và huấn luyện phụ huynh theo mô hình tích hợp. Có hình thức trực tiếp và online, bảo mật và linh hoạt.