ADHD và chẩn đoán sai – 5 tình huống phổ biến khiến kết quả đánh giá không chính xác

ADHD ngày càng được quan tâm tại Việt Nam, nhưng tình trạng chẩn đoán sai vẫn xảy ra khá thường xuyên do nhiều triệu chứng dễ bị nhầm lẫn với stress, lo âu hoặc các vấn đề sức khỏe khác. Việc đánh giá không chính xác có thể ảnh hưởng lớn đến học tập, công việc và cảm xúc. Bài viết dưới đây tổng hợp năm tình huống phổ biến nhất khiến kết quả đánh giá ADHD bị sai lệch và cách tiếp cận giúp xác định đúng vấn đề ngay từ đầu.

ADHD là gì và vì sao dễ bị chẩn đoán sai?

Khái quát về ADHD

ADHD, hay rối loạn tăng động giảm chú ý, là một rối loạn phát triển thần kinh được mô tả trong DSM-5 của Hiệp hội Tâm lý Hoa Kỳ. Người có ADHD thường gặp khó khăn trong ba nhóm biểu hiện chính gồm giảm chú ý, tăng động và bốc đồng. Các triệu chứng này xuất hiện từ thời thơ ấu và có thể kéo dài đến tuổi trưởng thành, ảnh hưởng đến học tập, quan hệ, công việc và khả năng tự quản lý. ADHD không phải là dấu hiệu của lười biếng, thiếu kỷ luật hoặc cố ý chống đối mà bắt nguồn từ sự khác biệt trong hoạt động của não bộ, đặc biệt ở các vùng liên quan đến tập trung, điều chỉnh hành vi và kiểm soát cảm xúc.

Bạn có thể tìm hiểu kỹ hơn về ADHD là gì hoặc các thể ADHD tại đây. 

Vì sao ADHD thường bị chẩn đoán sai?

Dù ADHD được nghiên cứu rộng rãi, tình trạng chẩn đoán sai hoặc bỏ sót vẫn rất phổ biến trên toàn cầu. Một trong những lý do quan trọng là triệu chứng ADHD trùng lặp với nhiều rối loạn khác, chẳng hạn như lo âu, trầm cảm, rối loạn giấc ngủ hoặc rối loạn học tập. Khi người trải nghiệm gặp căng thẳng kéo dài, họ cũng có thể mất tập trung, khó ghi nhớ và giảm khả năng tổ chức công việc, dẫn đến nhầm lẫn với ADHD.

Bên cạnh đó, biểu hiện ADHD khác nhau theo độ tuổi và giới tính. Trẻ em nam thường dễ được phát hiện vì tăng động rõ rệt, trong khi trẻ em nữ lại có xu hướng biểu hiện dạng giảm chú ý, trầm lắng và dễ bị bỏ sót. Ở người lớn, nhiều triệu chứng được quy về tính cách như bừa bộn, hay quên, thiếu kỷ luật nên không được nhìn nhận dưới góc độ lâm sàng.

Việc đánh giá không đầy đủ hoặc chỉ dựa vào quan sát bên ngoài cũng khiến kết quả lệch khỏi thực tế. ADHD chỉ có thể được chẩn đoán chính xác khi sử dụng đầy đủ test chuẩn hóa, phỏng vấn lâm sàng, đánh giá đa môi trường và xem xét lịch sử phát triển của người được đánh giá. Khi những bước này bị rút gọn hoặc bỏ qua, nguy cơ chẩn đoán sai sẽ tăng cao.

5 tình huống phổ biến dẫn đến chẩn đoán sai ADHD

1. Triệu chứng ADHD bị nhầm với stress, lo âu hoặc trầm cảm

Một trong những lý do khiến ADHD bị chẩn đoán sai là các triệu chứng giảm tập trung, mệt mỏi tinh thần và khó duy trì công việc cũng xuất hiện ở những người đang trải qua stress, lo âu hoặc trầm cảm. Theo American Psychological Association, nhóm rối loạn lo âu và trầm cảm có thể gây suy giảm nhận thức tạm thời, khiến việc ghi nhớ và xử lý thông tin kém đi. Người trải nghiệm có thể cảm thấy đầu óc trống rỗng, dễ xao nhãng và khó hoàn thành nhiệm vụ, các dấu hiệu này giống với ADHD dạng không tập trung.

Điểm quan trọng là lo âu và trầm cảm thường phát triển sau một giai đoạn căng thẳng, trong khi ADHD lại là tình trạng có tính phát triển và xuất hiện từ sớm. Nếu người đánh giá không khai thác đầy đủ lịch sử phát triển hoặc không đánh giá các yếu tố cảm xúc kèm theo, rất dễ dẫn đến kết luận sai rằng người đó có ADHD, hoặc ngược lại, cho rằng ADHD chỉ là biểu hiện của stress.

Một ví dụ thường gặp ở người lớn là khi họ gặp áp lực công việc kéo dài, mất ngủ và suy nghĩ quá mức, từ đó xuất hiện các biểu hiện như quên cuộc hẹn, khó hoàn thành kế hoạch hoặc mất động lực. Nếu chỉ nhìn vào hiện tại, các triệu chứng này có thể bị hiểu nhầm là ADHD mà không nhận ra gốc rễ nằm ở stress hoặc lo âu.

2. Chỉ dựa vào biểu hiện tại trường học hoặc nơi làm việc

Không ít trường hợp đánh giá ADHD dựa hoàn toàn vào quan sát tại trường học hoặc nơi làm việc, ví dụ như giáo viên phản ánh trẻ nghịch ngợm hoặc nhân sự nhận xét nhân viên hay mất tập trung. Tuy nhiên, ADHD không thể được chẩn đoán chỉ dựa trên một môi trường, bởi triệu chứng cần xuất hiện trong ít nhất hai bối cảnh khác nhau theo tiêu chuẩn DSM-5.

Hạn chế khi chỉ dựa vào ý kiến giáo viên hoặc quản lý

Giáo viên và quản lý có vai trò quan trọng trong quá trình thu thập thông tin, nhưng họ không phải là chuyên gia đánh giá lâm sàng. Họ chỉ quan sát hành vi trong một không gian nhất định, với những áp lực hoặc quy tắc riêng. Trẻ có thể hiếu động tại lớp học nhưng lại kiểm soát tốt hành vi ở nhà. Người trưởng thành có thể mất tập trung trong môi trường nhiều áp lực nhưng lại làm việc hiệu quả trong bối cảnh tự do hơn.

Nếu chỉ dựa trên nguồn thông tin này, đánh giá sẽ thiếu góc nhìn toàn diện và dẫn đến các kết luận lệch hướng.

Tại sao cần đánh giá đa nguồn và đa phương pháp

Để đánh giá ADHD chính xác, chuyên gia cần kết hợp: – Phỏng vấn cá nhân – Thông tin từ gia đình – Quan sát hành vi qua nhiều môi trường – Sử dụng test chuẩn hóa như Conners hoặc ASRS – Lịch sử phát triển từ nhỏ đến hiện tại

Cách tiếp cận này giúp phát hiện liệu triệu chứng là ổn định theo thời gian hay chỉ xuất hiện khi người trải nghiệm đang chịu áp lực, thiếu ngủ hoặc gặp vấn đề cảm xúc.

3. Đánh giá không đầy đủ hoặc thiếu công cụ tiêu chuẩn

Một nguyên nhân quan trọng khác dẫn đến chẩn đoán sai ADHD là quy trình đánh giá không đầy đủ hoặc không sử dụng công cụ lâm sàng chuẩn hóa. ADHD là rối loạn phức tạp và cần đánh giá chuyên sâu, không thể kết luận chỉ trong vài phút trò chuyện hoặc dựa trên quan sát bên ngoài.

Các công cụ được khuyến nghị sử dụng rộng rãi trên thế giới gồm: – Conners Rating Scale – Vanderbilt Assessment – Adult ADHD Self Report Scale (ASRS) – SNAP IV – Các thang đo chức năng điều hành

Bạn có thể tìm hiểu kỹ hơn về các công cụ chẩn đoán ADHD phổ biến tại đây. 

Những công cụ này giúp phân tích mức độ, tần suất và tác động của triệu chứng dưới góc độ khoa học. Khi bỏ qua công cụ hoặc dùng sai cách, kết quả dễ bị lệch. Ví dụ, trẻ quá mệt mỏi trong ngày làm test có thể cho kết quả sai lệch, hoặc người lớn làm test trong trạng thái lo âu cũng có thể thể hiện mức độ khó tập trung cao hơn bình thường.

Một số trường hợp còn gặp tình huống chẩn đoán ADHD dựa trên test online không chuẩn, trong khi các bài kiểm tra này chỉ giúp sàng lọc ban đầu chứ không thể thay thế chẩn đoán lâm sàng. Đây cũng là lý do nhiều người tự kết luận sai về bản thân, dẫn đến điều trị không phù hợp.

4. Triệu chứng ADHD bị che lấp bởi rối loạn giấc ngủ hoặc vấn đề sức khỏe thể chất

Rối loạn giấc ngủ, đặc biệt là thiếu ngủ kéo dài, có thể gây ra các biểu hiện giống ADHD như giảm tập trung, mệt mỏi, bốc đồng hoặc giảm khả năng điều chỉnh cảm xúc. Nghiên cứu trên National Library of Medicine cho thấy thiếu ngủ làm suy giảm đáng kể khả năng điều hành não bộ, ảnh hưởng trực tiếp đến trí nhớ ngắn hạn và kiểm soát hành vi.

Ngoài giấc ngủ, các vấn đề thể chất khác cũng có thể tạo ra triệu chứng tương tự ADHD, chẳng hạn như: – Thiếu sắt hoặc thiếu vitamin D – Bất thường tuyến giáp – Thiếu năng lượng do chế độ ăn không khoa học – Tác dụng phụ của thuốc

Khi những yếu tố này không được kiểm tra đầy đủ, chuyên gia có thể nhầm lẫn rằng người trải nghiệm có ADHD trong khi nguyên nhân thực sự lại đến từ sức khỏe thể chất. Ngược lại, ADHD thật sự cũng có thể bị che mờ bởi tình trạng thiếu ngủ thường xuyên khiến triệu chứng trở nên khó phân biệt.

5. ADHD ở người lớn bị nhầm với tính cách hoặc thói quen xấu

ADHD ở người lớn thường khó nhận diện hơn ở trẻ em vì biểu hiện không còn rầm rộ như tăng động. Thay vào đó, các triệu chứng thể hiện qua việc chậm deadline, hay quên, mất tổ chức, dễ phân tâm, khó duy trì sự nhất quán hoặc thường xuyên trì hoãn. Tuy nhiên, nhiều người xung quanh lại gán các biểu hiện này cho tính cách, chẳng hạn như cẩu thả, thiếu trách nhiệm, lười biếng hoặc thiếu động lực.

Thực tế, người lớn có ADHD thường nỗ lực rất nhiều để hoàn thành công việc nhưng gặp khó khăn vì khả năng điều hành não bộ hoạt động khác với người không có ADHD. Nếu không được đánh giá đúng, họ có thể sống trong cảm giác thất bại kéo dài, tự trách bản thân hoặc rơi vào lo âu, trầm cảm thứ phát.

Việc nhầm lẫn ADHD với thói quen xấu khiến nhiều người trưởng thành bị bỏ sót suốt nhiều năm, dẫn đến ảnh hưởng lâu dài đến sự nghiệp, quan hệ và sức khỏe cảm xúc.

Làm sao để đánh giá ADHD chính xác hơn?

Đánh giá ADHD đòi hỏi quy trình khoa học và tiếp cận hệ thống. Khi quá trình đánh giá được thực hiện đúng, các sai lệch ở trên sẽ được giảm thiểu đáng kể, giúp xác định vấn đề một cách rõ ràng và chính xác.

1. Tiếp cận đa chiều và có cấu trúc

Một đánh giá đúng đắn không chỉ dựa vào biểu hiện hiện tại mà cần xem xét toàn bộ bối cảnh của người trải nghiệm. Các chuyên gia thường kết hợp nhiều phương pháp như:

• Phỏng vấn lâm sàng để hiểu rõ triệu chứng, lịch sử phát triển và mức độ ảnh hưởng đến cuộc sống.

• Thông tin từ gia đình, giáo viên hoặc đồng nghiệp, giúp xác định xem triệu chứng có xuất hiện ở nhiều môi trường hay không.

• Các công cụ trắc nghiệm chuẩn hóa, bao gồm Conners, Vanderbilt, ASRS hoặc SNAP IV để đo lường mức độ triệu chứng theo tiêu chuẩn quốc tế.

• Đánh giá chức năng điều hành, tập trung vào khả năng lập kế hoạch, tổ chức, kiểm soát xung động và quản lý thời gian.

Cách tiếp cận đa nguồn và đa phương pháp giúp giảm rủi ro chẩn đoán sai, vì triệu chứng ADHD không phải lúc nào cũng biểu hiện rõ ràng trong một thời điểm hoặc một môi trường.

2. Đánh giá bởi đội ngũ chuyên môn được đào tạo

ADHD là một rối loạn phát triển thần kinh phức tạp. Vì vậy, đánh giá nên được thực hiện bởi:

• Bác sĩ tâm thần

• Nhà tâm lý lâm sàng

• Nhà trị liệu hoặc chuyên viên tham vấn được đào tạo chuyên sâu

Những chuyên gia này có khả năng phân biệt ADHD với các rối loạn có biểu hiện tương tự, chẳng hạn như lo âu, trầm cảm, rối loạn giấc ngủ hoặc vấn đề y khoa khác. Họ cũng có thể xây dựng kế hoạch hỗ trợ phù hợp sau khi đánh giá, bao gồm trị liệu tâm lý, thay đổi thói quen, chiến lược cải thiện chức năng điều hành hoặc thuốc nếu cần.

Tự chẩn đoán hoặc dựa vào các test online không chuẩn dễ dẫn đến hiểu nhầm về bản thân và bỏ lỡ sự hỗ trợ chuyên nghiệp cần thiết.

3. Theo dõi triệu chứng theo thời gian

ADHD không phải là tình trạng nhất thời. Các triệu chứng thường xuất hiện liên tục, ổn định và kéo dài qua nhiều năm. Do đó, theo dõi triệu chứng theo thời gian là một bước quan trọng trong quá trình đánh giá. Việc này giúp:

• Xác định triệu chứng có xuất hiện từ thời thơ ấu hay không

• Loại trừ các yếu tố nhất thời như mất ngủ, stress hoặc giai đoạn thay đổi cuộc sống

• Nắm bắt sự biến động triệu chứng theo môi trường, thời điểm hoặc mức độ áp lực

Một số trường hợp cần từ vài buổi khám để có đủ dữ liệu nhằm đưa ra chẩn đoán chính xác, đặc biệt với người lớn hoặc những trường hợp có nhiều vấn đề đi kèm.

Hỗ trợ đánh giá và trị liệu ADHD tại Văn phòng Tư vấn và Trị liệu Tâm lý Hồng Thu

Tại Trị liệu Tâm lý Hồng Thu, chúng tôi hỗ trợ trẻ em, thanh thiếu niên và người trưởng thành có dấu hiệu khó tập trung, bốc đồng hoặc nghi ngờ ADHD thông qua đánh giá toàn diện, trị liệu 1:1 và đồng hành cá nhân hóa nhằm giúp họ hiểu rõ vấn đề, cải thiện khả năng học tập, làm việc và điều hòa cảm xúc.

Đội ngũ chuyên môn tại đây được đào tạo bài bản về đánh giá lâm sàng và sử dụng các công cụ chuẩn hóa quốc tế, giúp quá trình chẩn đoán đảm bảo tính chính xác và hệ thống. Bên cạnh dịch vụ trực tiếp tại phòng khám, Trị liệu tâm lý Hồng Thu cũng cung cấp tham vấn và trị liệu online, giúp người bận rộn hoặc không ở Hà Nội vẫn có thể tiếp cận hỗ trợ kịp thời.

Bạn có thể tìm hiểu thêm về chuyên gia phụ trách của Trị liệu tâm lý Hồng Thu tại đây.

Kết luận

Chẩn đoán chính xác ADHD là bước quan trọng để người trải nghiệm hiểu rõ bản thân và tìm được phương pháp hỗ trợ phù hợp. Năm tình huống gây sai lệch nêu trong bài cho thấy ADHD có thể dễ bị nhầm lẫn với stress, lo âu, trầm cảm, thiếu ngủ hoặc những thay đổi trong môi trường sống và làm việc. Một quy trình đánh giá khoa học, có hệ thống và được thực hiện bởi đội ngũ chuyên môn là yếu tố then chốt giúp phân biệt ADHD với các vấn đề khác. Khi kết quả đánh giá đúng, kế hoạch trị liệu và hỗ trợ sẽ trở nên hiệu quả hơn, giúp trẻ em và người trưởng thành cải thiện sự tập trung, cảm xúc và chất lượng cuộc sống.

Nếu bạn hoặc người thân đang gặp khó khăn về khả năng chú ý, sự bốc đồng hay nghi ngờ ADHD, bạn có thể tìm hiểu thêm hoặc đặt lịch đánh giá tại Trị liệu tâm lý Hồng Thu. Phòng khám cung cấp cả dịch vụ trực tiếp và online, phù hợp cho phụ huynh, học sinh sinh viên, nhân viên văn phòng và người trưởng thành bận rộn. Bạn cũng có thể tham khảo các bài viết chuyên môn khác trong mục Blog hoặc xem chi tiết các gói dịch vụ để lựa chọn hình thức phù hợp nhất với nhu cầu hiện tại.

Câu hỏi thường gặp