Chẩn đoán phân biệt ADHD: Làm thế nào để không nhầm với lo âu hoặc OCD?
- Mai Trần
- Nov 8
- 14 min read
Trong những năm gần đây, các rối loạn như ADHD (rối loạn tăng động giảm chú ý), rối loạn lo âu và OCD (rối loạn ám ảnh cưỡng chế) được quan tâm nhiều hơn nhờ nhận thức ngày càng tăng về sức khỏe tinh thần. Tuy nhiên, không ít trường hợp bị chẩn đoán nhầm giữa các rối loạn này, vì chúng có nhiều biểu hiện tương tự như mất tập trung, bồn chồn hoặc căng thẳng kéo dài. Sự nhầm lẫn trong chẩn đoán có thể dẫn đến việc can thiệp sai hướng, khiến người bệnh không được hỗ trợ hiệu quả. Hiểu rõ sự khác biệt giữa ADHD, lo âu và OCD không chỉ giúp người thân nhận biết sớm, mà còn là bước đầu quan trọng trong quá trình trị liệu.
Bài viết dưới đây sẽ giúp bạn phân biệt những dấu hiệu dễ nhầm giữa ADHD và các rối loạn lo âu/OCD, đồng thời lý giải cách các chuyên gia tâm lý lâm sàng thực hiện chẩn đoán phân biệt ADHD một cách chính xác, khoa học và toàn diện.
Hiểu đúng về ADHD, rối loạn lo âu và OCD
Trước khi tìm hiểu sự khác biệt, cần hiểu rõ bản chất của từng rối loạn. Dù ADHD, lo âu và OCD đều ảnh hưởng đến khả năng tập trung, cảm xúc và hành vi, nhưng cơ chế hình thành và biểu hiện lâm sàng của chúng hoàn toàn khác nhau.
ADHD là gì?
ADHD (Attention Deficit Hyperactivity Disorder) hay rối loạn tăng động giảm chú ý là một rối loạn phát triển thần kinh, thường xuất hiện từ thời thơ ấu và có thể kéo dài đến tuổi trưởng thành. Người có ADHD gặp khó khăn trong việc duy trì sự tập trung, kiểm soát hành vi bốc đồng và thường hoạt động quá mức so với mức cần thiết.
Theo Hiệp hội Tâm lý Hoa Kỳ (APA, DSM-5), ADHD được chia thành ba dạng chính:
Dạng chủ yếu thiếu chú ý: khó tập trung, dễ xao nhãng, hay quên.
Dạng chủ yếu tăng động – bốc đồng: nói nhiều, không ngồi yên, hành động vội vàng.
Dạng kết hợp: có cả hai nhóm triệu chứng trên.
Nếu không được nhận diện và hỗ trợ sớm, ADHD có thể ảnh hưởng đến học tập, công việc và mối quan hệ xã hội, do người mắc thường bị hiểu lầm là “lười biếng” hay “thiếu kỷ luật”.
Rối loạn lo âu là gì?
Rối loạn lo âu (Anxiety Disorder) là tình trạng lo lắng quá mức và kéo dài, không tương xứng với hoàn cảnh thực tế. Người mắc rối loạn này thường cảm thấy căng thẳng, bồn chồn, tim đập nhanh, khó tập trung hoặc mất ngủ do tâm trí luôn ở trong trạng thái “cảnh giác cao độ”.
Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), rối loạn lo âu là một trong những vấn đề sức khỏe tâm thần phổ biến nhất hiện nay, ảnh hưởng đến hơn 300 triệu người trên toàn cầu. Ở nhiều trường hợp, lo âu kéo dài có thể làm giảm khả năng chú ý, khiến người bệnh dễ bị nhầm là mắc ADHD.
OCD là gì?
OCD (Obsessive–Compulsive Disorder) hay rối loạn ám ảnh cưỡng chế là tình trạng người bệnh có những ý nghĩ ám ảnh lặp đi lặp lại (obsessions) và hành vi cưỡng chế (compulsions) để giảm bớt lo âu do những ám ảnh đó gây ra.
Ví dụ, một người có thể ám ảnh rằng tay mình “bẩn” và buộc phải rửa tay hàng chục lần mỗi ngày, dù biết điều đó là vô lý. OCD thường khiến người bệnh mất nhiều thời gian, năng lượng và gây ra mệt mỏi, giảm năng suất học tập hoặc làm việc.
Điều đáng nói là OCD và ADHD có thể cùng tồn tại, khiến việc chẩn đoán trở nên phức tạp. Khi đó, người bệnh vừa có xu hướng ám ảnh – kiểm soát quá mức (OCD), vừa gặp khó khăn trong kiểm soát xung động (ADHD).
Phần tiếp theo sẽ giúp bạn nhận biết những dấu hiệu dễ nhầm giữa ADHD, lo âu và OCD, từ đó hiểu rõ hơn vì sao việc chẩn đoán phân biệt ADHD cần được thực hiện bởi chuyên gia lâm sàng có kinh nghiệm.
Dấu hiệu dễ nhầm giữa ADHD, lo âu và OCD
ADHD, rối loạn lo âu và OCD có thể biểu hiện tương tự nhau ở bề ngoài, đặc biệt là các vấn đề liên quan đến chú ý, cảm xúc và hành vi lặp lại. Tuy nhiên, khi phân tích sâu, nguyên nhân gốc rễ của các triệu chứng này lại khác biệt rõ rệt. Việc hiểu đúng các khác biệt này giúp tránh chẩn đoán nhầm hoặc điều trị sai hướng.
Khó tập trung – cùng biểu hiện, khác nguyên nhân
Cả người có ADHD và rối loạn lo âu/OCD đều có thể gặp khó khăn trong việc duy trì sự chú ý.
Với ADHD, sự thiếu tập trung đến từ rối loạn trong quá trình điều tiết hoạt động thần kinh ở vùng tiền trán, khiến người bệnh dễ bị cuốn vào kích thích bên ngoài, chuyển chủ đề nhanh hoặc quên mất nhiệm vụ đang làm.
Với rối loạn lo âu hoặc OCD, sự mất tập trung lại do não bộ bị chiếm bởi lo lắng hoặc suy nghĩ ám ảnh lặp lại. Người bệnh có thể không tập trung được vì đang mải phân tích, tưởng tượng những tình huống xấu hoặc lo sợ mắc lỗi.
Tóm lại: Người có ADHD thường “không thể” tập trung, trong khi người có lo âu/OCD “không dám” tập trung vì tâm trí bị chi phối bởi sợ hãi hoặc ám ảnh.
Hành vi bồn chồn, không yên
Sự bồn chồn là một trong những biểu hiện dễ khiến phụ huynh hoặc giáo viên nghi ngờ trẻ bị ADHD, nhưng thực tế, rối loạn lo âu hoặc OCD cũng có thể khiến người bệnh không thể ngồi yên.
Trong ADHD, bồn chồn là một phần của tăng động, mang tính tự phát và không có mục đích cụ thể.
Trong lo âu hoặc OCD, hành vi này thường mang tính phản ứng hoặc nghi thức: ví dụ như đi lại, rung chân, hoặc thực hiện hành vi cưỡng chế (rửa tay, kiểm tra cửa, sắp xếp đồ vật) để làm dịu cảm giác lo sợ.
Thiếu kiểm soát cảm xúc
Cả ba rối loạn đều có thể dẫn đến phản ứng cảm xúc mạnh hoặc khó kiểm soát, nhưng cơ chế khác nhau:
Người có ADHD thường phản ứng nhanh và bộc phát, cảm xúc thay đổi đột ngột do khó điều tiết vùng não kiểm soát hành vi.
Người có rối loạn lo âu hoặc OCD lại bị cảm xúc tiêu cực kéo dài, thường là sợ hãi, tội lỗi hoặc ám ảnh về hậu quả.
Ở người trưởng thành, việc giận dữ, dễ cáu hoặc mất kiên nhẫn do ADHD rất dễ bị hiểu nhầm là căng thẳng hoặc trầm cảm.
Rối loạn giấc ngủ và mệt mỏi
Mất ngủ, ngủ không sâu hoặc mệt mỏi kéo dài là triệu chứng phổ biến ở cả ADHD, lo âu và OCD, nhưng nguyên nhân sinh lý khác nhau:
ADHD: não luôn ở trạng thái “quá kích thích”, khiến người bệnh khó thư giãn trước khi ngủ.
Lo âu: tâm trí nghĩ quá nhiều về các tình huống chưa xảy ra, dẫn đến khó đi vào giấc ngủ.
OCD: người bệnh có thể thức hàng giờ để thực hiện hành vi cưỡng chế, chẳng hạn như kiểm tra cửa hay dọn dẹp theo nghi thức cố định.
Khi nào nên nghi ngờ có sự kết hợp giữa ADHD và OCD hoặc lo âu?
Theo thống kê từ National Library of Medicine (2021), có tới 30–50% người mắc ADHD đồng thời gặp rối loạn lo âu hoặc OCD. Sự “giao thoa” này khiến triệu chứng trở nên phức tạp và khó tách bạch.
Ví dụ: một người có thể bốc đồng (ADHD) nhưng lại sợ mắc lỗi (OCD), hoặc thiếu tập trung (ADHD) nhưng nguyên nhân thực ra là lo lắng nội tâm (Anxiety). Vì vậy, chẩn đoán phân biệt ADHD cần được thực hiện bởi chuyên gia tâm lý lâm sàng hoặc bác sĩ tâm thần, thay vì tự đánh giá dựa trên các bài trắc nghiệm trực tuyến.
Cách chuyên gia phân định và chẩn đoán phân biệt ADHD
Việc phân biệt ADHD với rối loạn lo âu hoặc OCD không thể dựa vào vài biểu hiện bên ngoài, mà đòi hỏi đánh giá lâm sàng toàn diện và kinh nghiệm chuyên sâu của chuyên gia. Quy trình chẩn đoán thường bao gồm nhiều bước kết hợp để đảm bảo kết quả chính xác và mang tính cá nhân hóa cho từng trường hợp.
Đánh giá lâm sàng toàn diện
Chuyên gia tâm lý sẽ bắt đầu bằng phỏng vấn lâm sàng có cấu trúc, thu thập thông tin về:
Lịch sử phát triển và học tập (đối với trẻ em hoặc thanh thiếu niên).
Quá trình làm việc, mối quan hệ và phản ứng cảm xúc (với người trưởng thành).
Tiền sử bệnh lý tâm thần trong gia đình, vì ADHD và lo âu đều có yếu tố di truyền nhất định.
Ngoài ra, chuyên gia có thể sử dụng các thang đo chuẩn hóa quốc tế, như:
Conners 3 hoặc ASRS (Adult ADHD Self-Report Scale) để đánh giá ADHD.
Y-BOCS (Yale-Brown Obsessive Compulsive Scale) để xác định OCD.
BAI (Beck Anxiety Inventory) để đo lường mức độ lo âu.
Việc kết hợp nhiều công cụ giúp chuyên gia nhìn nhận vấn đề từ nhiều khía cạnh – hành vi, nhận thức và cảm xúc.
Loại trừ yếu tố gây nhiễu
Một số triệu chứng của lo âu hoặc trầm cảm có thể giả ADHD, chẳng hạn như mất tập trung, quên việc hoặc làm việc chậm. Do đó, chuyên gia phải loại trừ các yếu tố thứ phát, xác định đâu là nguyên nhân gốc – đâu là hệ quả.
Ví dụ: nếu người bệnh không tập trung vì mải lo sợ (lo âu), đó không phải ADHD; còn nếu không thể duy trì chú ý ngay cả khi không căng thẳng, khả năng ADHD cao hơn.
Đánh giá chức năng nhận thức và điều hành
Để xác định chính xác hơn, chuyên gia có thể tiến hành các bài test về chức năng điều hành (executive functions) – nhóm kỹ năng giúp con người lập kế hoạch, kiểm soát xung động và duy trì mục tiêu. Các test phổ biến gồm:
Stroop Test (đánh giá khả năng ức chế xung động).
Trail Making Test (đánh giá sự linh hoạt trong tư duy).
Working Memory Tasks (đánh giá trí nhớ làm việc).
Kết quả các bài test này giúp nhận diện rối loạn vùng tiền trán (prefrontal cortex) trung tâm kiểm soát chú ý và hành vi, vốn bị suy giảm rõ ở người mắc ADHD.
Theo dõi tiến triển để xác nhận chẩn đoán
Chẩn đoán không phải là kết luận tức thì mà là quá trình quan sát liên tục. Chuyên gia có thể đề nghị người bệnh:
Ghi lại nhật ký triệu chứng trong vài tuần.
Kết hợp trị liệu thử nghiệm ngắn hạn (CBT, huấn luyện chú ý).
Đánh giá lại sau một thời gian để xác định mức cải thiện và tính ổn định của triệu chứng.
Cách làm này giúp phân định rõ rối loạn thật sự với biểu hiện tạm thời do căng thẳng, mất ngủ hoặc sang chấn tâm lý.
Phối hợp giữa trị liệu và giám sát y khoa
Với những trường hợp phức tạp hoặc có nguy cơ chồng lấn giữa ADHD và OCD/lo âu, quá trình điều trị cần sự phối hợp giữa chuyên gia tâm lý và bác sĩ tâm thần.
Trị liệu nhận thức – hành vi (CBT) giúp người bệnh học cách kiểm soát suy nghĩ ám ảnh, cải thiện tập trung.
Huấn luyện kỹ năng chú ý (Attention Training) giúp rèn khả năng điều tiết năng lượng và hành vi.
Trong một số trường hợp, bác sĩ có thể chỉ định thuốc hỗ trợ ổn định dẫn truyền thần kinh.
Tại Văn phòng Tư vấn và Trị liệu Tâm lý Hồng Thu, đội ngũ chuyên gia tâm lý lâm sàng và bác sĩ hợp tác chặt chẽ để đánh giá, chẩn đoán và trị liệu các trường hợp ADHD, OCD và rối loạn lo âu. Chúng tôi cung cấp dịch vụ tham vấn – trị liệu 1:1 trực tiếp tại Hà Nội hoặc trực tuyến toàn quốc, giúp thân chủ hiểu rõ vấn đề của mình và xây dựng chiến lược ứng phó hiệu quả trong học tập, công việc và cuộc sống.
Tìm hiểu thêm về dịch vụ đánh giá tâm lý tại đây.
Vai trò của trị liệu tâm lý chuyên nghiệp trong hỗ trợ ADHD và OCD
Khi được chẩn đoán chính xác, việc lựa chọn hướng trị liệu phù hợp đóng vai trò quyết định trong việc giúp người bệnh cải thiện khả năng tập trung, kiểm soát hành vi và giảm bớt lo âu hoặc ám ảnh. Trị liệu tâm lý là nền tảng trong hầu hết các phác đồ điều trị, đặc biệt với những trường hợp có sự chồng lấn giữa ADHD và OCD hoặc rối loạn lo âu.
Trị liệu nhận thức – hành vi (CBT)
CBT là một trong những phương pháp được Hiệp hội Tâm lý Hoa Kỳ (APA) khuyến nghị hàng đầu cho cả ADHD và OCD.
Với ADHD, CBT giúp người bệnh rèn luyện tư duy có tổ chức, nhận diện những thói quen gây xao nhãng và phát triển kỹ năng lập kế hoạch.
Với OCD và lo âu, CBT tập trung vào thách thức và thay đổi những suy nghĩ phi lý gây ra lo lắng hoặc hành vi cưỡng chế.
Khi được hướng dẫn đúng cách, người bệnh học được cách tự quan sát – tự điều chỉnh – và duy trì tiến triển lâu dài, thay vì phụ thuộc hoàn toàn vào thuốc.
Huấn luyện kỹ năng chú ý và điều hành
Bên cạnh trị liệu nhận thức, nhiều chuyên gia sử dụng các kỹ thuật Attention Training hoặc Executive Function Coaching – những bài tập giúp người bệnh cải thiện khả năng tập trung, tổ chức công việc và kiểm soát hành vi bốc đồng.
Các kỹ thuật này đặc biệt hữu ích với trẻ em hoặc thanh thiếu niên mắc ADHD, giúp các em xây dựng thói quen học tập tích cực, đồng thời tăng khả năng thích nghi trong môi trường học đường.
Trị liệu hành vi và can thiệp gia đình
Đối với trẻ em, hiệu quả trị liệu sẽ cao hơn khi có sự đồng hành của cha mẹ và người chăm sóc.
Chuyên gia hướng dẫn phụ huynh cách thiết lập ranh giới rõ ràng, khích lệ hành vi tích cực và giảm la mắng.
Gia đình học cách hiểu đúng về ADHD, OCD và lo âu, để không gây áp lực hoặc hiểu lầm trẻ “cố tình” hay “bướng bỉnh”.
Sự phối hợp này giúp môi trường xung quanh trở thành yếu tố hỗ trợ thay vì gây căng thẳng, góp phần ổn định cảm xúc và hành vi của người bệnh.
Trị liệu cá nhân và nhóm tại Trị liệu tâm lý Hồng Thu
Tại Trị liệu tâm lý Hồng Thu, các chuyên gia áp dụng mô hình trị liệu tích hợp, kết hợp giữa CBT, huấn luyện kỹ năng chú ý và trị liệu cảm xúc nhằm:
Giúp người mắc ADHD tăng khả năng tập trung, cải thiện quản lý thời gian và tự tin hơn trong giao tiếp.
Hỗ trợ người có OCD hoặc lo âu học cách kiểm soát suy nghĩ ám ảnh, giảm căng thẳng và xây dựng lối sống linh hoạt hơn.
Văn phòng cũng cung cấp dịch vụ trị liệu trực tuyến (online), giúp thân chủ ở xa vẫn có thể được đánh giá và đồng hành bởi đội ngũ chuyên môn cao, đảm bảo sự riêng tư và thuận tiện.
Xem thêm các gói dịch vụ trị liệu tại đây.
Tầm quan trọng của trị liệu đúng hướng
Không ít người từng tự tìm cách kiểm soát ADHD hoặc OCD bằng việc thay đổi thói quen hoặc sử dụng thuốc không theo chỉ định, nhưng điều này có thể làm triệu chứng nặng hơn hoặc che giấu nguyên nhân gốc. Trị liệu tâm lý giúp người bệnh điều chỉnh từ bên trong, hiểu rõ cơ chế của mình, nhờ đó kiểm soát triệu chứng bền vững và chủ động hơn trong cuộc sống.
Khi nào nên đi đánh giá và trị liệu?
Không phải ai mất tập trung, lo lắng hay ám ảnh cũng mắc ADHD hoặc OCD. Tuy nhiên, nếu các dấu hiệu kéo dài và ảnh hưởng đến học tập, công việc hoặc các mối quan hệ, đó là thời điểm bạn nên tìm đến chuyên gia để được đánh giá chính xác.
Dưới đây là một số trường hợp cần cân nhắc thăm khám và trị liệu sớm:
Khi các triệu chứng xuất hiện liên tục trên 6 tháng và không cải thiện dù đã cố gắng tự điều chỉnh.
Khi cảm xúc, sự tập trung hoặc hành vi bắt đầu gây xung đột trong học tập, công việc hoặc gia đình.
Khi lo âu, ám ảnh hoặc bốc đồng khiến bạn mất ngủ, kiệt sức hoặc né tránh các hoạt động thường ngày.
Khi có nghi ngờ rằng các triệu chứng chồng lấn giữa ADHD và rối loạn lo âu/OCD, khiến việc tự đánh giá trở nên khó khăn.
Việc đánh giá đúng bản chất rối loạn giúp lựa chọn phương pháp trị liệu phù hợp, tránh điều trị sai hướng hoặc bỏ sót các yếu tố tâm lý liên quan.
Quy trình đánh giá tại Trị liệu tâm lý Hồng Thu
Tại Trị liệu tâm lý Hồng Thu, quy trình đánh giá được thiết kế theo chuẩn quốc tế, bao gồm:
Phỏng vấn lâm sàng và khai thác tiền sử cá nhân.
Sử dụng bộ công cụ đo lường chuẩn hóa (như Conners, ASRS, Y-BOCS, BAI).
Phân tích kết quả và tư vấn chuyên sâu, giúp thân chủ hiểu rõ nguyên nhân, mức độ và hướng can thiệp.
Đề xuất kế hoạch trị liệu cá nhân hóa, có thể kết hợp trị liệu 1:1, trị liệu nhóm hoặc trị liệu online tùy nhu cầu và thời gian của thân chủ.
Nhờ cách tiếp cận toàn diện, người được đánh giá không chỉ biết “mình đang gặp vấn đề gì”, mà còn hiểu cách điều chỉnh, phục hồi và phát triển lâu dài.
Kết luận
ADHD, rối loạn lo âu và OCD tuy có nhiều điểm tương đồng trong biểu hiện, nhưng khác nhau về cơ chế hình thành và cách điều trị. Việc chẩn đoán phân biệt ADHD giúp người bệnh được hỗ trợ đúng hướng, tránh can thiệp sai phương pháp. Nếu bạn hoặc người thân đang gặp các vấn đề về tập trung, lo âu hoặc hành vi lặp lại, hãy đặt lịch đánh giá sớm để được hướng dẫn và trị liệu chuyên sâu.
Câu hỏi thường gặp (FAQ)
1. ADHD có thể bị nhầm với rối loạn lo âu không?
Có. Cả hai đều có thể gây mất tập trung, bồn chồn hoặc khó thư giãn, nhưng khác nhau ở nguyên nhân. ADHD xuất phát từ rối loạn điều hòa chú ý trong não bộ, trong khi lo âu chủ yếu do căng thẳng nội tâm và sợ hãi.
2. Làm sao phân biệt ADHD với OCD?
Người có ADHD thường bốc đồng và dễ mất tổ chức, còn OCD đặc trưng bởi ý nghĩ ám ảnh và hành vi cưỡng chế lặp đi lặp lại để giảm lo âu. Cả hai có thể cùng tồn tại, vì vậy cần đánh giá lâm sàng chuyên sâu để xác định chính xác.
3. Có thể mắc đồng thời ADHD và OCD hoặc lo âu không?
Có. Theo American Psychological Association (APA), khoảng 20–50% người có ADHD cũng mắc rối loạn lo âu hoặc OCD. Trường hợp này cần trị liệu kết hợp, nhằm kiểm soát đồng thời cả nhóm triệu chứng về chú ý và cảm xúc.
4. Trị liệu ADHD có giống với trị liệu lo âu hay OCD không?
Không hoàn toàn.
ADHD tập trung vào rèn luyện kỹ năng chú ý, kiểm soát hành vi và lập kế hoạch cá nhân.
Lo âu và OCD chú trọng vào điều chỉnh nhận thức và hành vi phản ứng với căng thẳng.
Tuy nhiên, cả hai đều có thể sử dụng liệu pháp nhận thức – hành vi (CBT) để đạt hiệu quả bền vững.
5. Ở đâu có thể đánh giá và trị liệu ADHD, lo âu hoặc OCD tại Hà Nội?
Bạn có thể liên hệ Trị liệu tâm lý Hồng Thu – nơi cung cấp dịch vụ đánh giá, tham vấn và trị liệu cá nhân hoặc nhóm. Đội ngũ chuyên gia tại đây kết hợp giữa chuyên môn tâm lý lâm sàng và y khoa, mang đến hướng trị liệu cá nhân hóa cho từng thân chủ, cả trực tiếp lẫn trực tuyến (online).
