Hội chứng ADHD: Phân loại, đặc điểm và phương pháp hỗ trợ phù hợp

Mở đầu

Hội chứng ADHD (rối loạn tăng động giảm chú ý) là một trong những rối loạn phát triển thần kinh phổ biến nhất hiện nay. Nhiều người vẫn nghĩ rằng ADHD đơn giản chỉ là trẻ hiếu động, nghịch ngợm hoặc không chịu tập trung. Nhưng thực tế, đây là một tình trạng phức tạp, có nhiều loại khác nhau và mỗi loại lại gắn với cơ chế sinh học và tâm lý riêng. Nếu không được nhận diện đúng và can thiệp kịp thời, hội chứng ADHD có thể gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến học tập, công việc và cả mối quan hệ xã hội.

Việc hiểu rõ các loại ADHD, nắm chắc đặc điểm ADHD và biết cách phân loại chính xác là bước quan trọng để tìm ra phương pháp hỗ trợ phù hợp. Điều này không chỉ giúp giảm bớt gánh nặng cho người mắc mà còn giúp phụ huynh, thầy cô, đồng nghiệp có cái nhìn công bằng và thấu hiểu hơn.

Hội chứng ADHD là gì? Góc nhìn khoa học

ADHD, viết tắt của Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder, được xếp vào nhóm rối loạn phát triển thần kinh. Bệnh thường khởi phát từ thời thơ ấu và có thể kéo dài suốt đến tuổi trưởng thành. Theo thống kê, khoảng 5–7% trẻ em trên toàn cầu mắc ADHD, và trong số đó, từ 2–5% vẫn tiếp tục mang các triệu chứng khi trưởng thành.

Về mặt sinh học, ADHD có liên quan đến sự mất cân bằng của các chất dẫn truyền thần kinh dopamine và norepinephrine – vốn là những yếu tố then chốt trong việc duy trì sự tập trung, kiểm soát hành vi và điều hòa cảm xúc. Ở những người mắc ADHD, vùng vỏ não trước trán thường hoạt động kém hiệu quả, hạch nền truyền tín hiệu không ổn định và tiểu não cũng gặp khó khăn trong việc phối hợp. Điều này khiến họ vừa dễ mất tập trung, vừa khó ngăn chặn những hành vi bốc đồng.

Nhiều nghiên cứu còn cho thấy tính di truyền của ADHD rất cao, lên đến 70–80%. Nếu cha hoặc mẹ từng mắc ADHD, khả năng con cũng mắc rối loạn này sẽ cao gấp 4–5 lần. Như vậy có thể thấy, hội chứng ADHD là một vấn đề y khoa thực sự, không phải kết quả của sự nuông chiều hay thiếu rèn luyện.

Các loại ADHD thường gặp

Các nhà chuyên môn thường phân loại ADHD thành ba nhóm chính: thể không chú ý, thể hiếu động – xung động và thể kết hợp.

1.     Thể không chú ý 

Đặc điểm ADHD ở thể này:

·        Dễ quên, bỏ sót chi tiết.

·        Tránh né nhiệm vụ cần sự tập trung lâu.

·        Dường như “không nghe” khi được gọi.

Trẻ ở thể này thường ít được nhận ra nhất, bởi trẻ không gây ồn ào hay quậy phá. Tuy nhiên, chúng thường xuyên quên đồ, bỏ sót chi tiết trong bài tập, tránh né những nhiệm vụ cần sự tập trung lâu dài và nhiều khi có vẻ “ngơ ngác” như không nghe ai nói. Hậu quả là các em bị hiểu nhầm là lười biếng, thiếu trách nhiệm. Sự phán xét lặp đi lặp lại từ thầy cô và gia đình dễ khiến trẻ mất tự tin, thậm chí phát triển thêm trầm cảm hoặc lo âu.

2.      Thể hiếu động – xung động 

Đặc điểm ADHD

·        Luôn cựa quậy, nói nhiều, chen ngang.

·        Hành động bốc đồng, khó kiểm soát.

Trẻ mắc dạng này luôn cựa quậy, khó ngồi yên, hay chen ngang khi người khác nói và thường hành động bốc đồng. Trong lớp học, chúng có thể bật dậy chạy loanh quanh hoặc nói leo trong khi giáo viên chưa kịp đặt câu hỏi. Khi trưởng thành, dạng ADHD này dễ khiến người bệnh gặp rắc rối với mối quan hệ xã hội, công việc và thậm chí cả pháp luật, bởi hành vi bốc đồng và thiếu kiểm soát mang lại nhiều hệ quả.

3. Thể kết hợp

·        Phổ biến nhất, chiếm 60–70% trường hợp.

·        Đặc điểm ADHD ở thể này: vừa kém tập trung, vừa hiếu động.

·        Hậu quả ảnh hưởng toàn diện: học tập, quan hệ, sự nghiệp.

Người bệnh vừa kém tập trung, vừa hiếu động, vừa xung động. Điều này khiến họ gặp khó khăn toàn diện: học tập sa sút, quan hệ bạn bè rạn nứt, công việc không ổn định.

Đặc điểm ADHD ở từng giai đoạn tuổi

1.     Trẻ em

ADHD không giống nhau ở mọi lứa tuổi. Ở trẻ em, dấu hiệu thường là quên bài tập, không thể ngồi yên trong lớp và liên tục bị nhắc nhở. Điều này khiến nhiều em bị gắn nhãn “học sinh cá biệt”, trong khi thực chất đó là biểu hiện bệnh lý.

2.     Thanh thiếu niên

Khi bước sang tuổi thiếu niên, ADHD trở nên phức tạp hơn. Thanh thiếu niên thường xung đột với cha mẹ, chống đối nội quy trường lớp và dễ tìm đến rượu hoặc chất kích thích như một cách để giải tỏa.

3.     Trầm cảm

Ở người lớn, ADHD có thể ít ồn ào hơn nhưng tác động lại nặng nề hơn. Người trưởng thành mắc ADHD thường khó tổ chức công việc, dễ quên thanh toán hóa đơn, chi tiêu bốc đồng và gặp nhiều căng thẳng trong các mối quan hệ tình cảm. Tỉ lệ mắc trầm cảm và lo âu trong nhóm này cũng cao hơn đáng kể. Đây là minh chứng cho thấy, phân loại ADHD không chỉ dựa vào triệu chứng, mà còn cần đặt trong bối cảnh tuổi tác và hoàn cảnh sống.

ADHD và các rối loạn đi kèm

Một trong những đặc điểm quan trọng của ADHD là hiếm khi “đi một mình”. Khoảng 40–60% người mắc ADHD đồng thời có rối loạn lo âu, 20–30% kèm trầm cảm, và một phần không nhỏ có rối loạn hành vi hoặc nghiện chất. Hậu quả là chất lượng cuộc sống suy giảm rõ rệt: trẻ dễ bỏ học, người lớn thất nghiệp hoặc ly hôn cao hơn mức trung bình. ADHD nếu không được điều trị đúng cách không chỉ gây gánh nặng cá nhân mà còn ảnh hưởng đến cả gia đình và xã hội.

Phương pháp hỗ trợ phù hợp

Điều trị ADHD cần tiếp cận đa mô thức, tức là kết hợp nhiều phương pháp cùng lúc.

1. Về y khoa

Về y khoa, thuốc kích thích như methylphenidate hay amphetamine được chứng minh có thể giúp 70–80% bệnh nhân cải thiện khả năng tập trung và giảm hiếu động. Ngoài ra, thuốc không kích thích như atomoxetine cũng được sử dụng khi bệnh nhân không dung nạp thuốc kích thích. Tuy nhiên, việc dùng thuốc cần được bác sĩ chuyên khoa theo dõi chặt chẽ vì có thể gây mất ngủ, chán ăn hoặc tim đập nhanh.

2. Về tâm lý

Song song với thuốc, tâm lý trị liệu giữ vai trò rất quan trọng. Liệu pháp hành vi – nhận thức (CBT) dành cho ADHD giúp người bệnh học cách kiểm soát suy nghĩ, giảm trì hoãn và rèn luyện kỹ năng quản lý thời gian. Trị liệu nhóm cũng hữu ích trong việc phát triển kỹ năng xã hội và tạo cảm giác đồng cảm, chia sẻ.

3. Về môi trường

Gia đình và nhà trường cũng là những yếu tố quyết định. Cha mẹ cần thiết lập thói quen ổn định, đưa ra khen thưởng kịp thời thay vì chỉ trích. Giáo viên nên chia nhỏ nhiệm vụ, dùng bảng thưởng – phạt minh bạch và tránh so sánh trẻ ADHD với bạn bè.

Bản thân người bệnh cũng cần rèn kỹ năng cá nhân. Những phương pháp như kỹ thuật Pomodoro, time-blocking để quản lý thời gian, luyện tập thể thao để điều hòa năng lượng, hay mindfulness và thiền để tăng khả năng chú ý đều đã chứng minh hiệu quả. Các công cụ hiện đại như ứng dụng nhắc nhở hoặc planner giấy cũng có thể trở thành trợ thủ đắc lực.

Giải Pháp Từ Phòng Khám Tâm Lý Hồng Thu

Tại Phòng khám Tâm lý BS Hồng Thu, chúng tôi hiểu rằng mỗi người mắc hội chứng ADHD có biểu hiện và nhu cầu khác nhau. Vì vậy, thay vì chỉ đưa ra một phác đồ chung, phòng khám áp dụng cách tiếp cận đa mô thức và cá nhân hóa:

• Đánh giá toàn diện: sử dụng bộ công cụ chẩn đoán chuẩn quốc tế, kết hợp phỏng vấn lâm sàng và quan sát hành vi.

• Điều trị bằng thuốc khi cần: phối hợp giữa bác sĩ chuyên khoa và bệnh nhân/cha mẹ để chọn lựa loại thuốc, liều dùng phù hợp, theo dõi chặt chẽ nhằm hạn chế tác dụng phụ.

• Trị liệu tâm lý: đặc biệt là CBT cho ADHD, trị liệu nhóm và huấn luyện kỹ năng quản lý thời gian, cảm xúc.

• Đồng hành cùng gia đình: hướng dẫn cha mẹ xây dựng nề nếp, thiết lập bảng thưởng – phạt và kỹ năng giao tiếp tích cực với con.

• Hỗ trợ nhà trường và môi trường làm việc: đưa ra khuyến nghị giúp thầy cô và đồng nghiệp tạo điều kiện để người ADHD phát huy khả năng thay vì bị bỏ rơi.

Đừng để hội chứng ADHD ảnh hưởng lâu dài đến học tập và cuộc sống. Hãy đặt lịch hẹn tại Phòng khám Tâm lý BS Hồng Thu để được đánh giá – phân loại – điều trị kịp thời, mang lại sự thay đổi tích cực cho bạn và gia đình.

ĐẶT LỊCH TẠI ĐÂY

Kết luận

Hội chứng ADHD có nhiều loại với đặc điểm khác nhau, và những đặc điểm ấy ảnh hưởng rõ rệt đến trẻ em cũng như người trưởng thành. Việc phân loại chính xác ADHD giúp lựa chọn phương pháp hỗ trợ phù hợp, từ thuốc, trị liệu tâm lý đến can thiệp từ gia đình, nhà trường và xã hội. Khi hiểu đúng bản chất, phá bỏ những định kiến sai lầm và tiếp cận người ADHD bằng sự đồng cảm, chúng ta không chỉ giúp họ vượt qua khó khăn mà còn mở ra cơ hội để họ phát huy thế mạnh và sống một cuộc đời cân bằng, ý nghĩa.

Hiểu lầm thường gặp về hội chứng ADHD – Giải đáp nhanh

 Lớn lên có hết ADHD không?

Sai lầm phổ biến. Nghiên cứu cho thấy hơn 60% trẻ ADHD tiếp tục mang triệu chứng đến tuổi trưởng thành. Một số có thể cải thiện khả năng kiểm soát hơn nhờ rèn luyện và hỗ trợ, nhưng hiếm khi “tự hết” hoàn toàn.

Chỉ trẻ hiếu động mới mắc ADHD đúng không?

Không hẳn. ADHD có nhiều loại, trong đó thể không chú ý khá phổ biến. Trẻ mắc thể này thường lặng lẽ, ít gây rối, nhưng lại hay quên, khó tập trung, dễ bị bỏ sót hoặc nhầm lẫn thành “lười biếng”.

Thuốc ADHD có gây nghiện không?

 Nếu được kê đơn và theo dõi đúng cách, thuốc ADHD rất an toàn. Các loại thuốc như methylphenidate, amphetamine… đã được chứng minh hiệu quả cao trong việc giảm triệu chứng, và nguy cơ lệ thuộc thấp hơn nhiều so với lo ngại trong dân gian.

ADHD có phải do cha mẹ nuông chiều không?

Không. ADHD là một rối loạn sinh học thần kinh, có nền tảng di truyền và bất thường trong hoạt động của não bộ. Việc nuông chiều hay kỷ luật không tạo ra ADHD, nhưng cách nuôi dạy có thể ảnh hưởng đến mức độ biểu hiện triệu chứng.