Stress và yếu tố di truyền: Có tồn tại gene nhạy cảm căng thẳng không?
- Mai Trần
- 2 days ago
- 14 min read
Stress không chỉ xuất hiện khi công việc quá tải hoặc cuộc sống có biến cố mà còn chịu ảnh hưởng từ chính nền tảng sinh học của mỗi người. Nhiều nghiên cứu quốc tế cho thấy phản ứng căng thẳng có liên quan đến yếu tố di truyền, từ đó đặt ra câu hỏi liệu có tồn tại một dạng gene khiến một số người nhạy cảm với stress hơn người khác. Hiểu đúng về mối liên hệ giữa di truyền, sinh học và cách cơ thể phản ứng với áp lực là bước quan trọng để mỗi cá nhân nhận diện nguy cơ, điều chỉnh lối sống và tìm kiếm hỗ trợ phù hợp. Bài viết này tổng hợp thông tin khoa học đáng tin cậy, đồng thời đưa ra gợi ý chuyên môn để bạn hiểu rõ hơn về gene liên quan đến stress và cách quản lý căng thẳng hiệu quả.
Stress là gì và tại sao mỗi người phản ứng khác nhau?
Stress là phản ứng tự nhiên của cơ thể khi đối mặt với những tình huống được xem là đòi hỏi hoặc đe dọa. Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), stress không hoàn toàn là điều tiêu cực mà là cơ chế giúp con người thích ứng, cảnh báo rủi ro và duy trì sự tỉnh táo. Tuy nhiên, khi stress kéo dài hoặc xảy ra quá thường xuyên, hệ thần kinh và nội tiết dễ bị quá tải, từ đó ảnh hưởng đến sức khỏe tâm lý lẫn thể chất.
Ở cấp độ sinh học, stress được điều phối bởi trục HPA gồm vùng dưới đồi, tuyến yên và tuyến thượng thận. Khi cơ thể nhận tín hiệu căng thẳng, trục HPA kích hoạt giải phóng cortisol. Hormone này giúp cơ thể phản ứng nhanh, nhưng nếu tồn tại liên tục sẽ gây mệt mỏi, lo âu, rối loạn giấc ngủ và giảm khả năng tập trung.
Điều thú vị là không phải ai cũng phản ứng với stress theo cùng một cách. Có người rất nhạy cảm và dễ căng thẳng trước thay đổi nhỏ, trong khi có người lại giữ được sự ổn định ngay cả khi gặp áp lực lớn. Sự khác biệt này đến từ ba nhóm yếu tố chính:
Di truyền: Một số gene ảnh hưởng đến hoạt động của serotonin, dopamine hoặc điều hòa cortisol, từ đó tác động mức độ nhạy cảm stress.
Sinh học và khí chất bẩm sinh: Cấu trúc thần kinh, mức độ nhạy trục HPA hoặc đặc điểm khí chất có thể khiến cơ thể dễ kích hoạt phản ứng stress hơn.
Môi trường sống và trải nghiệm sớm: Sang chấn, cách nuôi dưỡng hoặc môi trường nhiều áp lực khiến hệ thần kinh học cách phản ứng mạnh với căng thẳng.
Nhìn chung, phản ứng stress là kết quả của sự kết hợp giữa di truyền, sinh học và môi trường. Đây cũng là lý do các nghiên cứu hiện nay tập trung vào câu hỏi liệu có tồn tại một dạng gene khiến con người nhạy cảm hơn với stress và mức độ ảnh hưởng của chúng đến sức khỏe tinh thần.
Stress và yếu tố di truyền – sinh học có liên quan như thế nào?
Các nhà khoa học ngày càng quan tâm đến mối liên hệ giữa di truyền, sinh học và cách cơ thể phản ứng với căng thẳng. Thay vì xem stress chỉ là phản ứng tâm lý, nhiều nghiên cứu đã chỉ ra rằng yếu tố gene và cấu trúc thần kinh có thể ảnh hưởng trực tiếp đến mức độ nhạy cảm trước các tác nhân gây áp lực. Điều này giúp giải thích vì sao hai người trong cùng một hoàn cảnh lại có phản ứng hoàn toàn khác nhau.
Các gene liên quan tới stress
Các nghiên cứu di truyền học không xác định một “gene stress” duy nhất mà phát hiện một nhóm gene tham gia điều hòa cảm xúc, hormone và phản ứng sinh lý. Một số gene được nhắc đến nhiều trong giới khoa học gồm:
5-HTTLPR
Gene này ảnh hưởng đến quá trình vận chuyển serotonin, một chất dẫn truyền thần kinh quan trọng trong điều hòa tâm trạng. Một biến thể của 5-HTTLPR được tìm thấy liên quan đến mức độ nhạy cảm cao hơn trước các sự kiện gây căng thẳng. Người mang biến thể ngắn của gene này có nguy cơ phản ứng mạnh với stress, dễ xuất hiện lo âu hoặc rối loạn cảm xúc. Nghiên cứu đăng trên National Library of Medicine cho thấy nhóm này dễ chịu tác động của môi trường hơn.
COMT
Gene COMT điều hòa dopamine, đặc biệt tại vùng vỏ não trước trán, nơi chịu trách nhiệm xử lý áp lực và đưa ra quyết định. Một số biến thể COMT khiến dopamine bị phân giải nhanh hơn hoặc chậm hơn, từ đó ảnh hưởng mức độ căng thẳng và khả năng đối phó.
FKBP5
FKBP5 là gene ảnh hưởng trực tiếp đến trục HPA, cơ chế sinh học chính khi cơ thể đáp ứng stress. Biến thể FKBP5 có thể làm tăng phản ứng cortisol, khiến cơ thể phản ứng mạnh hơn và hồi phục chậm hơn sau stress. Các nghiên cứu trên PubMed chỉ ra rằng gene này đóng vai trò quan trọng trong tính nhạy cảm stress ở cả trẻ em và người trưởng thành.
Tổng hợp lại, không có gene duy nhất quyết định hoàn toàn phản ứng stress, mà chính sự kết hợp của nhiều gene cùng môi trường sống hình thành nên kiểu phản ứng của mỗi người.
Di truyền ảnh hưởng bao nhiêu phần trăm đến khả năng chịu stress?
Theo các phân tích di truyền tổng hợp từ National Library of Medicine, yếu tố di truyền chiếm khoảng 30 đến 50 phần trăm mức độ nhạy cảm stress của mỗi cá nhân. Con số này không cố định cho mọi nhóm tuổi hoặc bối cảnh, nhưng cho thấy di truyền có vai trò đáng kể.
Tuy vậy, phần còn lại vẫn chịu ảnh hưởng mạnh bởi:
chất lượng chăm sóc thời thơ ấu
môi trường học tập và làm việc
sang chấn tâm lý
phong cách quản lý cảm xúc
thói quen sinh hoạt
Những yếu tố này có thể làm giảm hoặc tăng tác động của gene, nghĩa là ngay cả người có “nguy cơ di truyền cao” vẫn có thể điều chỉnh phản ứng stress thông qua trị liệu, luyện tập và hỗ trợ tâm lý đúng cách.
Yếu tố sinh học: tại sao cơ thể một số người nhạy stress hơn?
Bên cạnh di truyền, sự khác biệt trong cấu trúc và hoạt động sinh học của cơ thể cũng góp phần tạo nên mức độ nhạy cảm căng thẳng của mỗi người. Điều này giải thích vì sao có những người chỉ cần áp lực nhẹ đã cảm thấy quá tải, trong khi người khác lại duy trì được sự ổn định trong nhiều tình huống.
Trục HPA và sự khác biệt sinh lý
Trục HPA là hệ thống trung tâm kiểm soát phản ứng stress, bao gồm vùng dưới đồi, tuyến yên và tuyến thượng thận. Khi có tín hiệu căng thẳng, trục HPA sẽ kích hoạt việc giải phóng hormone cortisol.
Một số người bẩm sinh có:
Ngưỡng kích hoạt trục HPA thấp, khiến cortisol tăng nhanh hơn và mạnh hơn
Khả năng phục hồi sau phản ứng stress chậm, dẫn đến cảm giác mệt mỏi hoặc căng thẳng kéo dài
Sự nhạy cảm thần kinh cao, làm các kích thích nhỏ cũng trở thành tín hiệu đe dọa
Các nghiên cứu thần kinh học cho thấy cấu trúc hoặc hoạt động bất thường ở vùng hạch hạnh nhân và vỏ não trước trán cũng có thể khiến cơ thể phản ứng mạnh hơn với stress.
Hệ thần kinh và hormone
Những chất dẫn truyền thần kinh quan trọng như serotonin, dopamine và norepinephrine đóng vai trò duy trì sự ổn định cảm xúc. Khi hệ thống này mất cân bằng, phản ứng stress thường trở nên quá mức.
Một số cơ chế sinh học phổ biến liên quan đến nhạy cảm stress:
Serotonin thấp dễ tạo cảm giác lo âu, căng thẳng và khó điều hòa cảm xúc
Dopamine không ổn định ảnh hưởng đến khả năng kiểm soát hành vi và phản ứng khi gặp áp lực
Cortisol duy trì ở mức cao liên tục khiến cơ thể kiệt sức và gia tăng nguy cơ rối loạn stress kéo dài
Nhìn chung, yếu tố sinh học và hoạt động nội tiết không chỉ ảnh hưởng đến cảm xúc mà còn liên quan trực tiếp đến tốc độ phục hồi sau các đợt căng thẳng.
Gene nhạy cảm với căng thẳng có quyết định tất cả không?
Mặc dù di truyền và sinh học đóng vai trò quan trọng trong việc hình thành mức độ nhạy cảm với stress, các nhà khoa học khẳng định rằng gene không phải yếu tố quyết định tuyệt đối. Điều này có nghĩa là người mang các biến thể gene liên quan đến stress không mặc định sẽ dễ căng thẳng hơn, và người không có các biến thể này cũng không hoàn toàn miễn nhiễm với stress.
Sự tương tác giữa gene và môi trường
Trong tâm lý học và di truyền học hiện đại, khái niệm GxE (gene x environment interaction) mô tả cách gene chỉ biểu hiện mạnh khi gặp điều kiện môi trường phù hợp. Nghĩa là:
một người có gene nhạy cảm stress chỉ biểu hiện nguy cơ cao nếu từng trải qua môi trường căng thẳng, thiếu an toàn hoặc sang chấn
người có cùng gene nhưng lớn lên trong môi trường hỗ trợ tốt có thể không gặp khó khăn đáng kể liên quan đến stress
môi trường tích cực, trị liệu và kỹ năng đối phó tốt có thể làm giảm tác động của gene
Vì vậy, gene là nền tảng, còn môi trường và trải nghiệm mới là yếu tố quyết định mức độ biểu hiện.
Ví dụ thực tế trong nghiên cứu khoa học
Nhiều nghiên cứu quốc tế cho thấy hai người cùng mang biến thể 5-HTTLPR nhưng phản ứng stress rất khác nhau:
người từng trải qua sang chấn thời thơ ấu dễ biểu hiện lo âu và căng thẳng mạnh
người lớn lên trong môi trường nuôi dưỡng ổn định vẫn duy trì khả năng kiểm soát cảm xúc tốt
Điều này củng cố quan điểm rằng yếu tố di truyền không phải lời tiên tri bất biến, mà là một phần của bức tranh toàn diện về sức khỏe tâm thần.
Sự chủ động vẫn đóng vai trò lớn
Điểm quan trọng nhất là phản ứng stress hoàn toàn có thể rèn luyện và điều chỉnh. Các yếu tố như:
thói quen sinh hoạt lành mạnh
môi trường sống ổn định
kỹ năng quản lý cảm xúc
trị liệu tâm lý đúng phương pháp
đều giúp hệ thần kinh thích ứng tốt hơn với áp lực và giảm tác động từ gene.
Tóm lại, gene có thể tạo ra xu hướng nhạy cảm stress nhưng không quyết định số phận tâm lý của mỗi người. Chăm sóc tinh thần và can thiệp phù hợp vẫn giúp cải thiện đáng kể khả năng chống chịu và cảm giác cân bằng trong cuộc sống.
Nhận biết sớm người có nguy cơ nhạy cảm stress
Nhận diện sớm mức độ nhạy cảm với căng thẳng giúp mỗi cá nhân chủ động tìm cách điều chỉnh trước khi stress chuyển thành rối loạn ảnh hưởng đến học tập, công việc hoặc quan hệ gia đình. Dù không có phép đo tuyệt đối, nhiều dấu hiệu tâm lý và sinh lý cho thấy một người có thể thuộc nhóm nhạy cảm stress hơn người khác.
Dấu hiệu ở trẻ em và vị thành niên
Trẻ em có hệ thần kinh đang phát triển nên đôi khi phản ứng mạnh hơn với áp lực. Một số biểu hiện thường gặp:
dễ lo âu trước thay đổi nhỏ như chuyển lớp, kiểm tra hoặc xung đột bạn bè
khó tự trấn an khi căng thẳng, thường xuyên khóc hoặc mất bình tĩnh
than đau bụng, đau đầu, buồn nôn khi sợ hãi hoặc bị áp lực
né tránh hoạt động mới vì cảm thấy quá tải
khó tập trung, dễ kích động hoặc dễ kiệt sức sau một ngày học
Nếu trẻ có tiền sử sang chấn hoặc môi trường sống nhiều căng thẳng, các phản ứng này có thể trở nên mạnh hơn.
Dấu hiệu ở người trưởng thành
Người lớn nhạy cảm stress thường có các biểu hiện rõ ràng liên quan đến khả năng điều chỉnh cảm xúc:
phản ứng căng thẳng mạnh trước các tình huống mà người khác cảm thấy bình thường
dễ lo âu, dễ căng cơ, thở nông hoặc tim đập nhanh trong môi trường áp lực
khó phục hồi sau những sự kiện gây stress, kéo dài trạng thái kiệt sức
hay tự trách, dễ thấy áp lực từ kỳ vọng xã hội hoặc công việc
khó ngủ, ngủ chập chờn hoặc tỉnh dậy với cảm giác lo âu
Những dấu hiệu này không đồng nghĩa với rối loạn tâm lý nhưng là chỉ báo quan trọng để tìm kiếm hỗ trợ sớm.
Khi nào nên tìm chuyên gia?
Bạn nên cân nhắc hỗ trợ từ chuyên gia tâm lý khi:
stress xuất hiện thường xuyên và ảnh hưởng đến học tập, hiệu suất làm việc hoặc quan hệ
cảm giác lo âu hoặc căng thẳng kéo dài từ vài tuần trở lên
cơ thể xuất hiện nhiều triệu chứng như đau mỏi, mất ngủ, khó thở khi gặp áp lực
trẻ có dấu hiệu sợ hãi hoặc né tránh kéo dài
bạn cảm thấy mất kiểm soát trong cách phản ứng với căng thẳng
Hỗ trợ đúng thời điểm giúp ngăn ngừa stress tiến triển thành rối loạn và tăng khả năng phục hồi tự nhiên của hệ thần kinh.
Trị liệu tâm lý có vai trò gì trong hỗ trợ và điều chỉnh stress?
Khi hiểu rằng mức độ nhạy cảm stress không chỉ đến từ môi trường mà còn gắn với đặc điểm sinh học và di truyền, việc can thiệp đúng phương pháp trở nên rất quan trọng. Trị liệu tâm lý giúp cá nhân nhận diện mô thức phản ứng của cơ thể, phát triển kỹ năng điều chỉnh cảm xúc và xây dựng nền tảng tinh thần vững vàng hơn trước áp lực.
Các phương pháp trị liệu thường được khuyến nghị
Nhiều phương pháp đã được chứng minh hiệu quả trong việc cải thiện khả năng đối phó stress và điều hòa hệ thần kinh. Một số cách tiếp cận phổ biến gồm:
1. Liệu pháp nhận thức hành vi (CBT)CBT giúp nhận diện suy nghĩ tự động gây lo âu hoặc căng thẳng và xây dựng cách nhìn nhận lành mạnh hơn. Phương pháp này phù hợp cho người hay phản ứng mạnh với áp lực.
2. Liệu pháp chánh niệm và điều hòa thần kinhCác kỹ thuật chánh niệm, hít thở, thư giãn cơ, thiền chú ý giúp giảm kích hoạt trục HPA và giảm cortisol tự nhiên. Đây là công cụ hữu ích cho cả trẻ em lẫn người lớn.
3. ACT và liệu pháp cảm xúcCác liệu pháp này giúp cá nhân hiểu sâu hơn các cảm xúc nền, chấp nhận cảm giác khó chịu, tránh né phản ứng quá mức và tăng khả năng linh hoạt tâm lý.
4. Can thiệp xây dựng kỹ năngBao gồm quản lý thời gian, giao tiếp, thiết lập ranh giới cá nhân và điều chỉnh thói quen sinh hoạt. Những yếu tố này giúp giảm gánh nặng tích lũy từ cuộc sống thường nhật.
Những phương pháp trên không nhằm thay đổi gene mà tăng khả năng điều hòa sinh học và rút ngắn thời gian phục hồi sau stress, từ đó giảm cảm giác quá tải.
Dịch vụ hỗ trợ tại Trị liệu tâm lý Hồng Thu
Tại Văn phòng Tư vấn và Trị liệu Tâm lý Hồng Thu, chúng tôi hỗ trợ trẻ em, người trưởng thành và phụ huynh thông qua đánh giá chuyên sâu, trị liệu 1:1 và đồng hành cá nhân hóa nhằm giúp họ hiểu rõ cơ chế stress của mình, tăng khả năng kiểm soát cảm xúc và xây dựng sự ổn định lâu dài.
Đội ngũ chuyên môn gồm các chuyên gia tâm lý được đào tạo bài bản, nhiều kinh nghiệm làm việc trong các bối cảnh lâm sàng và giáo dục. Không chỉ cung cấp trị liệu trực tiếp tại Hà Nội, Hồng Thu còn triển khai dịch vụ trị liệu online để hỗ trợ người ở xa hoặc người bận rộn nhưng cần đồng hành thường xuyên.
Bạn có thể tìm hiểu về dịch vụ tham vấn & trị liệu tâm lý online tại Trị liệu tâm lý Hồng Thu tại đây.
Vì sao người tại Hà Nội nên ưu tiên đánh giá và trị liệu tại Hồng Thu?
Việc lựa chọn cơ sở trị liệu phù hợp có vai trò quan trọng trong quá trình quản lý stress và cải thiện sức khỏe tinh thần. Tại Hà Nội, nhu cầu hỗ trợ tâm lý ngày càng tăng ở cả người trưởng thành, phụ huynh lẫn trẻ vị thành niên. Tuy nhiên, không phải đơn vị nào cũng cung cấp dịch vụ có chuyên môn cao, quy trình chuẩn và phù hợp với người nhạy cảm stress.
Trị liệu tâm lý Hồng Thu trở thành lựa chọn tin cậy nhờ những điểm sau:
1. Quy trình đánh giá bài bản theo chuẩn quốc tế
Người nhạy cảm stress cần được đánh giá toàn diện gồm yếu tố cảm xúc, hành vi, sinh lý, tiền sử stress và mô hình ứng phó. Hồng Thu xây dựng quy trình dựa trên khuyến cáo từ APA và WHO nhằm đảm bảo độ chính xác và phù hợp với từng cá nhân.
2. Đội ngũ chuyên môn có kinh nghiệm lâm sàng
Mỗi trường hợp stress có đặc điểm riêng, đặc biệt là khi liên quan đến yếu tố di truyền hoặc sang chấn. Hồng Thu có đội ngũ chuyên gia tâm lý được đào tạo chuyên sâu, nhiều kinh nghiệm trong trị liệu stress, lo âu và các rối loạn liên quan.
3. Vị trí thuận tiện và không gian trị liệu riêng tư tại Hà Nội
Không gian nhẹ nhàng, kín đáo và an toàn giúp quá trình trị liệu diễn ra hiệu quả hơn, đặc biệt với những người dễ bị kích hoạt stress khi ở môi trường đông đúc hoặc ồn ào.
4. Trị liệu online linh hoạt cho người ở tỉnh khác hoặc người bận rộn
Dù không ở Hà Nội, bạn vẫn có thể nhận hỗ trợ chất lượng với hình thức trị liệu từ xa. Đây là lựa chọn phù hợp cho người ngại di chuyển, người làm việc nhiều hoặc phụ huynh chăm con nhỏ.
5. Hỗ trợ đa đối tượng
Bao gồm trẻ em, thanh thiếu niên, phụ huynh, người trưởng thành và người gặp sang chấn. Nhờ cách tiếp cận cá nhân hóa, mỗi khách hàng được hỗ trợ theo mục tiêu cụ thể và ưu tiên của bản thân.
Kết luận
Stress là phản ứng tự nhiên của cơ thể, nhưng mức độ nhạy cảm với căng thẳng ở mỗi người lại chịu ảnh hưởng của nhiều yếu tố khác nhau, bao gồm di truyền, sinh học và môi trường sống. Nếu bạn hoặc người thân cảm thấy căng thẳng thường xuyên, dễ bị áp lực hoặc gặp khó khăn trong việc kiểm soát cảm xúc, việc tìm kiếm trị liệu là lựa chọn hữu ích để hiểu rõ cơ chế stress của bản thân và xây dựng chiến lược ứng phó bền vững.
Trị liệu tâm lý Hồng Thu cung cấp dịch vụ đánh giá chuyên sâu, trị liệu 1:1 và đồng hành cá nhân hóa cho trẻ em, thanh thiếu niên và người trưởng thành. Bạn có thể đặt lịch trị liệu trực tiếp tại Hà Nội hoặc chọn hình thức trị liệu online linh hoạt.
Câu hỏi thường gặp
1. Gene stress có thật sự tồn tại không?
Không có một “gene stress” duy nhất. Các nghiên cứu cho thấy nhiều gene ảnh hưởng đến cách cơ thể điều hòa hormone và cảm xúc, từ đó tạo nên mức độ nhạy cảm stress khác nhau giữa các cá nhân. Gene 5-HTTLPR, COMT và FKBP5 là những ví dụ thường được nhắc đến.
2. Có xét nghiệm nào phát hiện gene nhạy cảm stress không?
Hiện chưa có xét nghiệm phổ biến dành cho cộng đồng để xác định gene nhạy stress. Một số nghiên cứu di truyền chỉ sử dụng trong môi trường khoa học và chưa được khuyến nghị cho đánh giá cá nhân. Quan sát hành vi và đánh giá tâm lý lâm sàng vẫn là cách chính xác và phù hợp hơn.
3. Trẻ em có dễ bị ảnh hưởng bởi di truyền stress hơn người lớn không?
Di truyền ảnh hưởng ở cả trẻ em và người lớn, nhưng trẻ thường nhạy cảm hơn do hệ thần kinh đang phát triển. Môi trường nuôi dưỡng an toàn và sự đồng hành của phụ huynh có thể giảm đáng kể tác động của gene
4. Những dấu hiệu nào cho thấy một người nhạy cảm stress?
Các dấu hiệu thường gặp gồm phản ứng mạnh trước áp lực nhỏ, khó trấn tĩnh, lo âu kéo dài, mệt mỏi sau căng thẳng và khó ngủ. Ở trẻ em, dấu hiệu có thể là dễ khóc, né tránh tình huống mới hoặc than đau bụng khi căng thẳng.
5. Người có gene nhạy stress có thể cải thiện không?
Có. Gene chỉ tạo ra xu hướng, không quyết định tuyệt đối. Trị liệu tâm lý, kỹ năng quản lý cảm xúc, thói quen sinh hoạt lành mạnh và môi trường hỗ trợ tốt đều giúp giảm tác động của gene và tăng khả năng thích ứng với stress.
